Dit artikel geeft achtergrondinformatie bij de eerste uitzending van Vergeten Tijd over de Berlijnse muur. De uitzending zal een maand lang beluisterbaar zijn op de site van xlair.
Over de muur. Geschiedenis van het gedeelde Duitsland
20 jaar geleden. 9 november 1989. De Berlijnse muur valt. In de eerste uitzending van Vergeten Tijd vertellen we de geschiedenis van de muur en van het gedeelde Duitsland, in muziek: van schlagers tot punk, van protestliederen tot politieke hymnen.
Mei 1945, Berlijn. Hitlers visioen van het Derde Rijk eindigt in een tragedie voor miljoenen Duitsers. Duitsland heeft de oorlog verloren, vele Duitse steden zijn platgebombardeerd, armoede en honger tieren welig en uit het oosten komen drommen Duitse vluchtelingen aan. Al voor het einde van de oorlog maakten de geallieerden afspraken over de verdeling van Duitsland in vier bezettingszones. Ook Berlijn, de Duitse hoofdstad, werd netjes in vier verdeeld onder de vier overwinnaars. Als de koude oorlog later de bezettingsmachten onderling verdeelt, blijkt de frontlijn dwars door Duitsland te lopen. De muur die op de nacht van 12 op 13 augustus 1961 gebouwd werd in de hoofdstad, en die gezinnen, collega's en vrienden van elkaar scheidde, werd het symbool van de ideologische strijd tussen oost en west. Het symbool was zo sterk dat de val van de muur algemeen beschouwd wordt als het einde van de koude oorlog en - naargelang de radicaliteit van de meningen - als het einde van een grootmacht, van een ideologie of zelfs van de geschiedenis.
Karl Berbuer: Wir sind die Eingeborenen von Trizonesiën (Wij zijn inboorlingen van Trizonesiën)
Al snel na de oorlog reizen er meningsverschillen tussen de westerse grootmachten - de VS, Groot-Brittannië en Frankrijk - enerzijds en de Sovjetunie anderzijds. Churchill waarschuwde reeds in 1946 voor het vallen van een ‘ijzeren gordijn’ in Europa. In 1947 kondigde president Truman in het Amerikaanse congres zijn nieuwe doctrine aan: de VS zullen de vrije wereld helpen tegen de communistische dreiging. De Amerikaanse en de Britse zones in Duitsland vormen in 1947 een economische eenheid – de bizone - , waartoe een jaar later ook de Fransen toetreden – de trizone. Ondertussen hebben de Amerikanen ook het Marschall-plan afgekondigd, waarmee vele westerse laden en ook de westerse bezettingszones in Duitsland van economische hulp genieten bij de heropbouw. De drie westerse bezettingsmachten gaan steeds meer samenwerken, en hier en daar begint men te vrezen voor een deling van het land. Karl Berbuer scoort in 1948 een grote Schlager en krijgt ook de lachers op zijn hand door de ‘inboorlingen van Trizonesiën’ te bezingen, het nieuwe vaderland van de inwoners van de drie westerse bezettingszones. Omdat West-Duitsland in de jaren na de oorlog niet over een volkslied beschikte, werd dit nummer tussen 1949 en 1952 soms als Duitse hymne opgevoerd bij grote sportmanifestaties, tot grote ergernis van onder meer bondskanselier Konrad Adenauer.
Een klein hoopje diplomaten
Maakt vandaag grote politiek
Ze scheppen zones, veranderen staten
En hoe zit het op het ogenblik met ons?
Wij zijn inboorlingen van Trizonesiën...
Nationalhymne der DDR (Volkslied DDR)
In 1948 zit het er bovenhands op als de westerse bezettingsmachten een geldhervorming aankondigen in hun zones. Dat er een geldhervorming moest komen in Duitsland was voor iedereen duidelijk. Maar aangezien een akkoord met de Sovjetzone maar niet van de grond komt, voeren de westerse bezettingsmachten in hun eengemaakte economische ruimte de Duitse Mark in. De Sovjets zijn woedend. Ze plaatsen Berlijn - dat volledig door hun bezettingszone omgeven is - onder embargo. De westerse bezettingsmachten zetten een luchtbrug op om Berlijn te bevoorraden en voeren ondertussen hun plannen uit om tot een eigen grondwet te komen en vrije verkiezingen te houden. Het leidt in mei 1949 tot de oprichting van de Bundesrepublik Deutschland (BRD).
In de Sovjetzone kan men niet anders dan op de proppen komen met een eigen staat: de Deutsche Demokratische Republik (DDR), die in oktober boven de doopvont wordt gehouden. Beide kampen benadrukken dat de oplossing tijdelijk is, en dat is ook wat de meerderheid der Duitsers gelooft. De nieuwe Oost-Duitse staat krijgt een eigen vlag en een eigen hymne, een compositie van Hanns Eisler op een tekst van Johannes R. Becher. In de Bondsrepubliek moest men nog even wachten op een volkslied. Nadat verschillende voorstellen hiervoor werden afgewezen, drukte Adenauer in 1952 opnieuw het sinds 1945 verboden Lied der Deutschen – bekend van de zinsnede ‘Deutschland über alles’ – door als volklied de BRD, al werd de hymne beperkt tot de oorspronkelijke derde strofe.
Franz Josef Degenhardt: Spiel nicht mit den Schmuddelkinder (Speel niet met de vieze kinderen)
Na de oorlog overleefden in Duitsland veel straatkinderen van zwarte handel, diefstal en bedelarij. Het waren vaak wezen of kinderen uit gezinnen die gebroken waren door de oorlog. Roberto Rossellini maakte er in 1948 de ophefmakende film ‘Germania Anno Zero’ over, gefilmd in het nog grotendeels uit puin bestaande Berlijn. Toch bleek West-Duitsland na de oorlog vrij snel economisch vooruit te gaan. Amerikanen en Britten stelden alles in het werk om het economische herstel zo snel mogelijk te laten verlopen, kwestie van de dure bezetting niet te lang te laten aanslepen. Reeds in 1950 bereikte het inkomen van een arbeidersgezin opnieuw het vooroorlogse peil. Onder Adenauer verdubbelden de lonen. Het ‘Wirtschaftswunder’ zorgde voor een vlaag van nationale trots die – samen met een fel beleden anti-communisme – het bindmiddel werd om de Bondsrepubliek langdurig als onafhankelijk land te vestigen.
Franz Josef Degenhardt is een Liedermacher met een uitgesproken links profiel. Hij werd een icoon van de studentenprotesten in 1968, onder meer omdat hij als advocaat verschillende leden uit de ‘buitenparlementaire oppositie’ verdedigde. In 1971 werd hij uit de sociaaldemocratische SPD gezet omwille van zijn steun aan de in West-Duitsland verboden communistische partij.
Chor & Orchester Siegurd Brauns: Aufbauwalzer (Opbouwwals)
Het economisch herstel in het oosten verliep minder vlot. Het agrarische oosten van Duitsland was al langer een economisch achtergesteld en dunbevolkt gebied. Na de geallieerde overwinning moest deze regio ook het gros van de ‘heimatvetriebenen’ uit het oosten ontvangen. Miljoenen Duitsers uit Tsjecho-Slowakije, Joegoslavië, Hongarije, de Sovjetunie en in de eerste plaats uit Polen waren in hun geboorteland niet meer gewenst en werden naar Duitsland verdreven. In ruil voor het oostelijk deel van Polen, dat door de Sovjetunie werd geannexeerd, kreeg Polen een belangrijk deel van Oost-Duitsland. Ook hier mochten de Duitsers vertrekken. Daar kwam nog bovenop dat de Sovjetunie in haar bezettingzone heel wat industrie ontmantelde en afvoerde om het her op te bouwen in hun land, als herstel voor de zware schade die de Sovjetunie in de oorlog geleden had.
Om het puin van de oorlog te ruimen en het land her op te bouwen organiseerden de autoriteiten in de DDR in de jaren ’50 regelmatig opbouwzondagen, waarop mensen op vrijwillige basis kwamen helpen met bouwwerken.
Opbouwzondag is er vandaag weer
Het puin smelt weg als sneeuw in de zon
En wij zingen vrolijke liederen
Wij bouwen en zingen ondanks regen en wind
Hoog als de hemel, hel als de zon en zo schoon
Bouwen we de huizen, snel zullen de kranen weer draaien
Höre, Kind von Schwabenland (Hoor, kind uit Zwaben)
In dit nummer bezingt één van de talrijke kinderkoren uit Oost-Duitsland de wens naar een eengemaakt Duitsland, die in beide delen van het land nog lang na de scheiding van 1949 bleef leven. Op feestdagen vroeg men kinderen in de DDR om vredeswensen naar het westen te sturen aan de hand van ballonnen. In 1952 herhaalde Stalin zijn voorstel om de deling ongedaan te maken en een eengemaakt en neutraal Duitsland te scheppen. Historici discussiëren nog steeds over de werkelijke motieven van Stalin, maar het blijft erg waarschijnlijk dat Stalin nogal in zijn maag zat met zijn ‘ongeliefd kind’ en meer voelde voor één neutrale Duitse staat waarin het welvarende westelijke deel mee zou betalen voor de heropbouw van het arme oosten. De brokken vallen echter niet meer te lijmen. Politici uit het West-Duitsland willen hun deel van het land duidelijk in de westelijke invloedssfeer integreren, terwijl de oosterse leiders erg gehecht zijn aan het communisme. Als de Bondsrepubliek in 1955 tot de NAVO toetreedt, wordt het herenigingsvoorstel voorgoed naar de vuilnismand verwezen. De tijdelijke deling is een definitieve geworden.
Renft: Gänselieschen
In de jaren ’50 komt de Rock-’n-roll uit de Verenigde Staten overgevlogen naar Duitsland. Letterlijk, want niemand minder dan Elvis Presley kwam onder grote media-aandacht zijn legerdienst volbrengen in West-Duitsland. Ook in Oost-Duitsland kon men westerse muziektrends volgen dankzij de West-Duitse radio en televisie. De DDR probeerde lange tijd om de toegang tot deze media met stoorzenders te verhinderen, zonder al te veel succes. Ook in Oost-Duitsland ontstaan groepjes die zich aan de rockmuziek wijden. Het Klaus Renft Combo is er één van. Ze ontstaan in 1958, in een periode waarin de DDR zich vrij liberaal opstelt tegenover rockmuziek. Begin jaren ’60 verstrengt de houding tegenover ‘beatgroepen’ en krijgt het Klaus Renft Combo evenals hun opvolger The Buttlers optredenverbod. In 1967 werd het verbod opgeheven en brengt Renft een Oost-Duitse variatie op de hippies: folkrock met een experimentele inslag en maatschappijkritische teksten. Sommige van deze teksten gaan te ver voor het regime en in 1975 volgt een definitief verbod.
Günther Haack: Die 13
In 1952 sloot de DDR de grens met West-Duitsland hermetisch af. Behalve in Berlijn, dat van dan af de gemakkelijkste weg werd om Oost-Duitsland te verlaten. Meer dan 2 en half miljoen DDR-burgers trokken de komende jaren via deze weg naar het westen. Vooral hooggeschoolden zochten zo een betere toekomst. De DDR-leiders vreesden dat deze leegloop de ontwikkelingskansen van hun land ernstig hypothekeerden. Op de nacht van 12 op 13 augustus 1961 werd in het geheim een muur opgetrokken die West-Berlijn van de omliggende DDR isoleerde. De inwoners zagen pas de volgende ochtend dat ze niet meer naar de andere kant van de stad konden. DDR-leider Walter Ulbricht had nochtans recent verklaard dat ‘niemand de intentie heeft om een muur te bouwen’. De bouw van de muur ging gepaard met een propagandaoffensief om de bouw ervan te vergoelijken. Officieel was de muur een ‘antifascistische verdedigingsmuur’ gericht tegen de westelijke agressie. Dit nummer van Günther Haack bespot westerse politici als de West-Berlijnse burgemeester Willy Brandt, de latere bondskanselier van de BRD, als naïevelingen die een put groeven voor de DDR en nu hun verdiende loon krijgen.
De Willy is passé
Dat doet de ami’s pijn
Ze gaven aan de frontstad
NATO-schilden als symbool
Maar ze bereikten spijtig genoeg
Enkel een grote volksverhuizing
De éne brengt de 13de pech
De andere brengt ze geluk
Maar wat men ooit verloren is
Bekomt men niet terug
Ton Steine Scherben: Rauch-Haus-Song
In de jaren ’60 sloeg de politieke contestatie hoogtij in heel Europa. In West-Duitsland kreeg het protest een extra dimensie. Linkse jongeren verweten de oudere generatie dat ze de ogen dicht had gehouden voor de misdaden van het nazisme. Net als in andere landen dweepten revolutionaire studenten met Ho Chi Minh en Che Guevara en ontaardden de straatprotesten vaak in geweld. Eind jaren ’60 vonden sommige radicalen de gewapende strijd gerechtvaardigd. Ze richten stadsguerrilla’s op en plegen terroristische aanslagen. De Rote Armee Fraktion (RAF) is de meest beruchte van deze bewegingen.
West-Berlijn was ondertussen een wereld op zich geworden. Voor westerse politici was West-Berlijn een uitstalraam van de westerse welvaart naar het oosten toe, een belangrijke troef in de ideologische strijd tegen het communisme. Maar de stad was slechts via een klein aantal doorgangen en een hoop militaire controles bereikbaar, en dus liepen weinig Duitsers warm om de erenaam van Berliner te mogen dragen. De stad werd een aantrekkingspool voor legerdienstontlopers – West-Berlijners moesten immers niet naar het leger – hippies en andere alternatievelingen. Vooral in de Kreuzberg-wijk concentreerden zich vele kraakpanden. Op kunstzinnig vlak vormde West-Berlijn een eigen biotoop voor alternatieve muzikanten waarvoor niets te ver ging en bijna alles te conventioneel klonk. Rauch-Haus-Song, een nummer van Ton Steine Scherben over een politierazzia op een groot kraakpand, werd de hymne van de West-Berlijnse krakers.
Oktoberklub: Burgerlied 79
In de jaren ’60 waren folk- en protestliederen erg populair. In Oost-Berlijn ontstond – net als op veel andere plaatsen in de wereld - een Hootenanny-Klub waarin jonge folkliefhebbers onder begeleiding van de Canadese folkzanger Perry Friedman samen musiceerden. De Engelse benaming was een doorn in het oog van de Oost-Duitse autoriteiten. De groep werd herdoopt in Oktoberklub en zou van dan af nauw verbonden zijn aan de FDJ – of Freie Deutsche Jugend - de officiële jeugdbeweging waar meer dan 90% van de Oost-Duitse jongeren lid van waren. De groep was erg populair en lag mee aan de basis van het jaarlijkse Festival des Politische Liedes. Op dit Berlijnse festival kwamen linkse folkmuzikanten uit heel de wereld optreden voor een FDJ-publiek.
Wolf Biermann: Du lass Dich nicht verhärten (Laat je toch niet verharden, live in Keulen op 13 november 1976)
Wolf Biermann is ongetwijfeld de bekendste dissident uit de DDR. Als overtuigd marxist begreep hij niet waarom hij in zo’n repressief systeem leefde en hij stak dat niet onder stoelen of banken. Jarenlang beroepsverbod en huisarrest werden zijn deel. In 1976 kreeg Biermann de toelating om voor een paar optredens naar West-Duitsland af te reizen. Hij trad in Keulen op voor een nokvolle sporthal. De West-Duitse televisie zond het optreden live uit. De DDR had het verstoren van West-Duitse televisiezenders al een paar jaar opgegeven en dus konden ook DDR-burgers die avond zien hoe Biermann scherpe kritiek uitte op de DDR. Hij was na afloop niet meer welkom in Oost-Duitsland en verloor het staatsburgerschap. Veel DDR-kunstenaars protesteerden openlijk tegen de uitwijzing, maar de overheid gaf geen duimbreed toe. Verschillende oproerkraaiers werden opgepakt, gevangengezet en soms zelfs uitgewezen.
Laat je toch niet verharden
In deze harde tijden
Zij die te hard zijn breken
Zij die te scherp zijn snijden
En breken weldra ook
Mikoláš Chadima/Jürgen Fuchs: Treue (Trouw, op een gedicht van Jürgen Fuchs)
Jürgen Fuchs was al een vriend van Biermann toen ze nog samen in Oost-Berlijn woonden. Hij begon met schrijven toen hij studeerde. Hij schreef korte, scherpe gedichten over het leven in de DDR. Stasi en universiteit namen nota van zijn rebelse geschriften. Een pacifistisch manifest van Fuchs schoot bij de autoriteiten in het verkeerde keelgat en hij werd bijgevolg van de universiteit geweerd. In 1976 werd hij opgepakt na de protesten rond de uitwijzing van Biermann. Hij keek op tegen 11 jaar gevangenis, maar na internationale protesten mocht hij in 1977 Biermann gaan vergezellen in West-Berlijn.
Mikoláš Chadima was een sleutelfiguur uit de ondergrondse muziekscène in Praag onder het communisme. Hij had een grote aanhang met zijn groep Extempore en later de MCH Band. Het leven van alternatieve muzikanten was vaak zwaar in Tsjecho-Slowakije, maar net als andere groepen (we besteden hier binnenkort een volledige uitzending van Vergeten Tijd aan) wist Chadima zijn publiek te bereiken via illegale cassettes en concerten. Als gevolg van zijn eigen ervaringen met de totalitaire staat kweekte hij een grote interesse in de figuur van Jürgen Fuchs en zette hij verschillende van zijn gedichten op muziek.
Herbst in Peking: Bakschischrepublik (Aalmoesrepubliek)
In de jaren '80 ontstonden in Oost-Duitsland net als in het westen dilettantische punk- en new wavegroepen. Ze namen hun werk op aan de hand van cassettes die ze dan onder hun vrienden verdeelden. Veel van de activiteiten van deze muziekscène concentreerden zich in de Prenzlauerbergwijk, een industriële wijk vlak aan de muur. De Stasi hield de alternatieve scène nauwgezet in het oog, en had zelfs zijn informanten onder de muzikanten. Wie de ene dag mee op het podium stond, ging de dag nadien verslag uitbrengen over de optredens en wie wat gezegd had bij de geheime dienst.
Herbst in Peking is één van de talrijke groepen die onder de noemer ‘die anderen Bands’ vallen. Ze worden in 1987 opgericht in Oost-Berlijn. Na de bestorming van het Tiananmen-plein in Peking krijgt de naam van de groep een bittere bijklank. Als ze tijdens een concert een minuut stilte uitroepen in solidariteit met de slachtoffers van de slachting, gunt de overheid de groep geen toelating meer om op te treden. Dit verbod sleept niet lang aan, want de muur begint op dat moment al aardig te wankelen. Met Bakschischrepublik leveren ze de DDR-rockscene een hymne die nauw verbonden zal blijven aan de Wende.
Gerhard Schöne: Mit dem Gesicht zum Volke (Met het aangezicht naar het volk)
1989, het jaar van de grote omslag. In mei slagen de Hongaarse autoriteiten een eerste bres in het ijzeren gordijn. Ze zetten voorzichtig hun grens open. DDR-burgers komen massaal naar Hongarije in de hoop om in Oostenrijk te geraken. Als de Hongaren in september beslissen om de Oost-Duitsers die de grens over willen geen duimbreed meer in de weg te leggen, zet zich een stroom van vluchtelingen in gang die langs alle kanten proberen om de DDR te verlaten. Ondertussen weet de Oost-Duitse politieke oppositie te bewijzen wat iedereen eigenlijk al wist: de DDR vervalst systematisch verkiezingsresultaten. Er richten zich nieuwe oppositiegroepen op, vaak verbonden aan kerken die al jaren de meest zichtbare oppositie vertegenwoordigen. Vanaf september vinden er wekelijks vredesdiensten plaats in de Nikolaikirche in Leipzig. Die eindigen in grote optochten tegen het regime. Het voorbeeld wordt al snel opgevolgd in andere steden. Als op 7 november de viering van 40 jaar DDR begint, davert de staat op haar grondvesten. Vele festiviteiten worden afgelast. De spanning stijgt tot de DDR op 9 november in een chaotische persconferentie bekend maakt dat burgers vrij de grens kunnen oversteken. De grensposten in Berlijn worden overrompeld en het duurt niet lang of men vergrijpt zich aan de muur die de stad zo lang gescheiden heeft.
Gerhard Schöne was een erg populaire zanger in de DDR. Haast elk gezin beschikte wel over een cassette of een plaat van hem. Ook de DDR-overheid hoorde graag nummers als ‘Met het aangezicht naar het volk’. Schöne bezingt hoe hij een politieke meeting bijwoont in Nicaragua, een land dat sinds de Sandinistische revolutie van 1979 de volle solidariteit van de DDR genoot. Noch Schöne noch de DDR-overheid konden vermoeden dat DDR-burgers het nummer als een kritiek op hun eigen leiders zouden zien. Het nummer blijft voor vele Duitsers verbonden aan de dagen van de Wende.
Laub: widergefühlich
Wir sind Helden: So Und So
Het stof van de gevallen muur is nog niet gaan liggen, of er gaan stemmen op om de deling van Duitsland ongedaan te maken. Minder dan een jaar na de val van de muur is het zover: op 3 oktober 1990 viert men plechtig de hereniging van het land. De hereniging wordt algemeen op gejuich onthaald, maar schept ook veel onzekerheid. Had in de DDR niet iedereen werk? Zorgde de overheid niet voor woningen en voor lage prijzen voor basisgoederen als voeding? De overgang naar een kapitalistische economie zorgde voor vele fabrieksluitingen en een hoge werkloosheid, die twintig jaar nadien nog niet verdwenen is. Bovendien ergeren sommigen in het oosten zich aan de Besserwessi’s die hun land opgeslokt hebben en die op hun beurt neerkijken op de luie Ossi’s.
Om af te sluiten spelen we nog twee hedendaagse groepen uit Berlijn, een stad die nog steeds borg staat voor kwalitatief hoogstaande en originele muziek.
Over de muur. Geschiedenis van het gedeelde Duitsland
20 jaar geleden. 9 november 1989. De Berlijnse muur valt. In de eerste uitzending van Vergeten Tijd vertellen we de geschiedenis van de muur en van het gedeelde Duitsland, in muziek: van schlagers tot punk, van protestliederen tot politieke hymnen.
Mei 1945, Berlijn. Hitlers visioen van het Derde Rijk eindigt in een tragedie voor miljoenen Duitsers. Duitsland heeft de oorlog verloren, vele Duitse steden zijn platgebombardeerd, armoede en honger tieren welig en uit het oosten komen drommen Duitse vluchtelingen aan. Al voor het einde van de oorlog maakten de geallieerden afspraken over de verdeling van Duitsland in vier bezettingszones. Ook Berlijn, de Duitse hoofdstad, werd netjes in vier verdeeld onder de vier overwinnaars. Als de koude oorlog later de bezettingsmachten onderling verdeelt, blijkt de frontlijn dwars door Duitsland te lopen. De muur die op de nacht van 12 op 13 augustus 1961 gebouwd werd in de hoofdstad, en die gezinnen, collega's en vrienden van elkaar scheidde, werd het symbool van de ideologische strijd tussen oost en west. Het symbool was zo sterk dat de val van de muur algemeen beschouwd wordt als het einde van de koude oorlog en - naargelang de radicaliteit van de meningen - als het einde van een grootmacht, van een ideologie of zelfs van de geschiedenis.
Karl Berbuer: Wir sind die Eingeborenen von Trizonesiën (Wij zijn inboorlingen van Trizonesiën)
Al snel na de oorlog reizen er meningsverschillen tussen de westerse grootmachten - de VS, Groot-Brittannië en Frankrijk - enerzijds en de Sovjetunie anderzijds. Churchill waarschuwde reeds in 1946 voor het vallen van een ‘ijzeren gordijn’ in Europa. In 1947 kondigde president Truman in het Amerikaanse congres zijn nieuwe doctrine aan: de VS zullen de vrije wereld helpen tegen de communistische dreiging. De Amerikaanse en de Britse zones in Duitsland vormen in 1947 een economische eenheid – de bizone - , waartoe een jaar later ook de Fransen toetreden – de trizone. Ondertussen hebben de Amerikanen ook het Marschall-plan afgekondigd, waarmee vele westerse laden en ook de westerse bezettingszones in Duitsland van economische hulp genieten bij de heropbouw. De drie westerse bezettingsmachten gaan steeds meer samenwerken, en hier en daar begint men te vrezen voor een deling van het land. Karl Berbuer scoort in 1948 een grote Schlager en krijgt ook de lachers op zijn hand door de ‘inboorlingen van Trizonesiën’ te bezingen, het nieuwe vaderland van de inwoners van de drie westerse bezettingszones. Omdat West-Duitsland in de jaren na de oorlog niet over een volkslied beschikte, werd dit nummer tussen 1949 en 1952 soms als Duitse hymne opgevoerd bij grote sportmanifestaties, tot grote ergernis van onder meer bondskanselier Konrad Adenauer.
Een klein hoopje diplomaten
Maakt vandaag grote politiek
Ze scheppen zones, veranderen staten
En hoe zit het op het ogenblik met ons?
Wij zijn inboorlingen van Trizonesiën...
Nationalhymne der DDR (Volkslied DDR)
In 1948 zit het er bovenhands op als de westerse bezettingsmachten een geldhervorming aankondigen in hun zones. Dat er een geldhervorming moest komen in Duitsland was voor iedereen duidelijk. Maar aangezien een akkoord met de Sovjetzone maar niet van de grond komt, voeren de westerse bezettingsmachten in hun eengemaakte economische ruimte de Duitse Mark in. De Sovjets zijn woedend. Ze plaatsen Berlijn - dat volledig door hun bezettingszone omgeven is - onder embargo. De westerse bezettingsmachten zetten een luchtbrug op om Berlijn te bevoorraden en voeren ondertussen hun plannen uit om tot een eigen grondwet te komen en vrije verkiezingen te houden. Het leidt in mei 1949 tot de oprichting van de Bundesrepublik Deutschland (BRD).
In de Sovjetzone kan men niet anders dan op de proppen komen met een eigen staat: de Deutsche Demokratische Republik (DDR), die in oktober boven de doopvont wordt gehouden. Beide kampen benadrukken dat de oplossing tijdelijk is, en dat is ook wat de meerderheid der Duitsers gelooft. De nieuwe Oost-Duitse staat krijgt een eigen vlag en een eigen hymne, een compositie van Hanns Eisler op een tekst van Johannes R. Becher. In de Bondsrepubliek moest men nog even wachten op een volkslied. Nadat verschillende voorstellen hiervoor werden afgewezen, drukte Adenauer in 1952 opnieuw het sinds 1945 verboden Lied der Deutschen – bekend van de zinsnede ‘Deutschland über alles’ – door als volklied de BRD, al werd de hymne beperkt tot de oorspronkelijke derde strofe.
Franz Josef Degenhardt: Spiel nicht mit den Schmuddelkinder (Speel niet met de vieze kinderen)
Na de oorlog overleefden in Duitsland veel straatkinderen van zwarte handel, diefstal en bedelarij. Het waren vaak wezen of kinderen uit gezinnen die gebroken waren door de oorlog. Roberto Rossellini maakte er in 1948 de ophefmakende film ‘Germania Anno Zero’ over, gefilmd in het nog grotendeels uit puin bestaande Berlijn. Toch bleek West-Duitsland na de oorlog vrij snel economisch vooruit te gaan. Amerikanen en Britten stelden alles in het werk om het economische herstel zo snel mogelijk te laten verlopen, kwestie van de dure bezetting niet te lang te laten aanslepen. Reeds in 1950 bereikte het inkomen van een arbeidersgezin opnieuw het vooroorlogse peil. Onder Adenauer verdubbelden de lonen. Het ‘Wirtschaftswunder’ zorgde voor een vlaag van nationale trots die – samen met een fel beleden anti-communisme – het bindmiddel werd om de Bondsrepubliek langdurig als onafhankelijk land te vestigen.
Franz Josef Degenhardt is een Liedermacher met een uitgesproken links profiel. Hij werd een icoon van de studentenprotesten in 1968, onder meer omdat hij als advocaat verschillende leden uit de ‘buitenparlementaire oppositie’ verdedigde. In 1971 werd hij uit de sociaaldemocratische SPD gezet omwille van zijn steun aan de in West-Duitsland verboden communistische partij.
Chor & Orchester Siegurd Brauns: Aufbauwalzer (Opbouwwals)
Het economisch herstel in het oosten verliep minder vlot. Het agrarische oosten van Duitsland was al langer een economisch achtergesteld en dunbevolkt gebied. Na de geallieerde overwinning moest deze regio ook het gros van de ‘heimatvetriebenen’ uit het oosten ontvangen. Miljoenen Duitsers uit Tsjecho-Slowakije, Joegoslavië, Hongarije, de Sovjetunie en in de eerste plaats uit Polen waren in hun geboorteland niet meer gewenst en werden naar Duitsland verdreven. In ruil voor het oostelijk deel van Polen, dat door de Sovjetunie werd geannexeerd, kreeg Polen een belangrijk deel van Oost-Duitsland. Ook hier mochten de Duitsers vertrekken. Daar kwam nog bovenop dat de Sovjetunie in haar bezettingzone heel wat industrie ontmantelde en afvoerde om het her op te bouwen in hun land, als herstel voor de zware schade die de Sovjetunie in de oorlog geleden had.
Om het puin van de oorlog te ruimen en het land her op te bouwen organiseerden de autoriteiten in de DDR in de jaren ’50 regelmatig opbouwzondagen, waarop mensen op vrijwillige basis kwamen helpen met bouwwerken.
Opbouwzondag is er vandaag weer
Het puin smelt weg als sneeuw in de zon
En wij zingen vrolijke liederen
Wij bouwen en zingen ondanks regen en wind
Hoog als de hemel, hel als de zon en zo schoon
Bouwen we de huizen, snel zullen de kranen weer draaien
Höre, Kind von Schwabenland (Hoor, kind uit Zwaben)
In dit nummer bezingt één van de talrijke kinderkoren uit Oost-Duitsland de wens naar een eengemaakt Duitsland, die in beide delen van het land nog lang na de scheiding van 1949 bleef leven. Op feestdagen vroeg men kinderen in de DDR om vredeswensen naar het westen te sturen aan de hand van ballonnen. In 1952 herhaalde Stalin zijn voorstel om de deling ongedaan te maken en een eengemaakt en neutraal Duitsland te scheppen. Historici discussiëren nog steeds over de werkelijke motieven van Stalin, maar het blijft erg waarschijnlijk dat Stalin nogal in zijn maag zat met zijn ‘ongeliefd kind’ en meer voelde voor één neutrale Duitse staat waarin het welvarende westelijke deel mee zou betalen voor de heropbouw van het arme oosten. De brokken vallen echter niet meer te lijmen. Politici uit het West-Duitsland willen hun deel van het land duidelijk in de westelijke invloedssfeer integreren, terwijl de oosterse leiders erg gehecht zijn aan het communisme. Als de Bondsrepubliek in 1955 tot de NAVO toetreedt, wordt het herenigingsvoorstel voorgoed naar de vuilnismand verwezen. De tijdelijke deling is een definitieve geworden.
Renft: Gänselieschen
In de jaren ’50 komt de Rock-’n-roll uit de Verenigde Staten overgevlogen naar Duitsland. Letterlijk, want niemand minder dan Elvis Presley kwam onder grote media-aandacht zijn legerdienst volbrengen in West-Duitsland. Ook in Oost-Duitsland kon men westerse muziektrends volgen dankzij de West-Duitse radio en televisie. De DDR probeerde lange tijd om de toegang tot deze media met stoorzenders te verhinderen, zonder al te veel succes. Ook in Oost-Duitsland ontstaan groepjes die zich aan de rockmuziek wijden. Het Klaus Renft Combo is er één van. Ze ontstaan in 1958, in een periode waarin de DDR zich vrij liberaal opstelt tegenover rockmuziek. Begin jaren ’60 verstrengt de houding tegenover ‘beatgroepen’ en krijgt het Klaus Renft Combo evenals hun opvolger The Buttlers optredenverbod. In 1967 werd het verbod opgeheven en brengt Renft een Oost-Duitse variatie op de hippies: folkrock met een experimentele inslag en maatschappijkritische teksten. Sommige van deze teksten gaan te ver voor het regime en in 1975 volgt een definitief verbod.
Günther Haack: Die 13
In 1952 sloot de DDR de grens met West-Duitsland hermetisch af. Behalve in Berlijn, dat van dan af de gemakkelijkste weg werd om Oost-Duitsland te verlaten. Meer dan 2 en half miljoen DDR-burgers trokken de komende jaren via deze weg naar het westen. Vooral hooggeschoolden zochten zo een betere toekomst. De DDR-leiders vreesden dat deze leegloop de ontwikkelingskansen van hun land ernstig hypothekeerden. Op de nacht van 12 op 13 augustus 1961 werd in het geheim een muur opgetrokken die West-Berlijn van de omliggende DDR isoleerde. De inwoners zagen pas de volgende ochtend dat ze niet meer naar de andere kant van de stad konden. DDR-leider Walter Ulbricht had nochtans recent verklaard dat ‘niemand de intentie heeft om een muur te bouwen’. De bouw van de muur ging gepaard met een propagandaoffensief om de bouw ervan te vergoelijken. Officieel was de muur een ‘antifascistische verdedigingsmuur’ gericht tegen de westelijke agressie. Dit nummer van Günther Haack bespot westerse politici als de West-Berlijnse burgemeester Willy Brandt, de latere bondskanselier van de BRD, als naïevelingen die een put groeven voor de DDR en nu hun verdiende loon krijgen.
De Willy is passé
Dat doet de ami’s pijn
Ze gaven aan de frontstad
NATO-schilden als symbool
Maar ze bereikten spijtig genoeg
Enkel een grote volksverhuizing
De éne brengt de 13de pech
De andere brengt ze geluk
Maar wat men ooit verloren is
Bekomt men niet terug
Ton Steine Scherben: Rauch-Haus-Song
In de jaren ’60 sloeg de politieke contestatie hoogtij in heel Europa. In West-Duitsland kreeg het protest een extra dimensie. Linkse jongeren verweten de oudere generatie dat ze de ogen dicht had gehouden voor de misdaden van het nazisme. Net als in andere landen dweepten revolutionaire studenten met Ho Chi Minh en Che Guevara en ontaardden de straatprotesten vaak in geweld. Eind jaren ’60 vonden sommige radicalen de gewapende strijd gerechtvaardigd. Ze richten stadsguerrilla’s op en plegen terroristische aanslagen. De Rote Armee Fraktion (RAF) is de meest beruchte van deze bewegingen.
West-Berlijn was ondertussen een wereld op zich geworden. Voor westerse politici was West-Berlijn een uitstalraam van de westerse welvaart naar het oosten toe, een belangrijke troef in de ideologische strijd tegen het communisme. Maar de stad was slechts via een klein aantal doorgangen en een hoop militaire controles bereikbaar, en dus liepen weinig Duitsers warm om de erenaam van Berliner te mogen dragen. De stad werd een aantrekkingspool voor legerdienstontlopers – West-Berlijners moesten immers niet naar het leger – hippies en andere alternatievelingen. Vooral in de Kreuzberg-wijk concentreerden zich vele kraakpanden. Op kunstzinnig vlak vormde West-Berlijn een eigen biotoop voor alternatieve muzikanten waarvoor niets te ver ging en bijna alles te conventioneel klonk. Rauch-Haus-Song, een nummer van Ton Steine Scherben over een politierazzia op een groot kraakpand, werd de hymne van de West-Berlijnse krakers.
Oktoberklub: Burgerlied 79
In de jaren ’60 waren folk- en protestliederen erg populair. In Oost-Berlijn ontstond – net als op veel andere plaatsen in de wereld - een Hootenanny-Klub waarin jonge folkliefhebbers onder begeleiding van de Canadese folkzanger Perry Friedman samen musiceerden. De Engelse benaming was een doorn in het oog van de Oost-Duitse autoriteiten. De groep werd herdoopt in Oktoberklub en zou van dan af nauw verbonden zijn aan de FDJ – of Freie Deutsche Jugend - de officiële jeugdbeweging waar meer dan 90% van de Oost-Duitse jongeren lid van waren. De groep was erg populair en lag mee aan de basis van het jaarlijkse Festival des Politische Liedes. Op dit Berlijnse festival kwamen linkse folkmuzikanten uit heel de wereld optreden voor een FDJ-publiek.
Wolf Biermann: Du lass Dich nicht verhärten (Laat je toch niet verharden, live in Keulen op 13 november 1976)
Wolf Biermann is ongetwijfeld de bekendste dissident uit de DDR. Als overtuigd marxist begreep hij niet waarom hij in zo’n repressief systeem leefde en hij stak dat niet onder stoelen of banken. Jarenlang beroepsverbod en huisarrest werden zijn deel. In 1976 kreeg Biermann de toelating om voor een paar optredens naar West-Duitsland af te reizen. Hij trad in Keulen op voor een nokvolle sporthal. De West-Duitse televisie zond het optreden live uit. De DDR had het verstoren van West-Duitse televisiezenders al een paar jaar opgegeven en dus konden ook DDR-burgers die avond zien hoe Biermann scherpe kritiek uitte op de DDR. Hij was na afloop niet meer welkom in Oost-Duitsland en verloor het staatsburgerschap. Veel DDR-kunstenaars protesteerden openlijk tegen de uitwijzing, maar de overheid gaf geen duimbreed toe. Verschillende oproerkraaiers werden opgepakt, gevangengezet en soms zelfs uitgewezen.
Laat je toch niet verharden
In deze harde tijden
Zij die te hard zijn breken
Zij die te scherp zijn snijden
En breken weldra ook
Mikoláš Chadima/Jürgen Fuchs: Treue (Trouw, op een gedicht van Jürgen Fuchs)
Jürgen Fuchs was al een vriend van Biermann toen ze nog samen in Oost-Berlijn woonden. Hij begon met schrijven toen hij studeerde. Hij schreef korte, scherpe gedichten over het leven in de DDR. Stasi en universiteit namen nota van zijn rebelse geschriften. Een pacifistisch manifest van Fuchs schoot bij de autoriteiten in het verkeerde keelgat en hij werd bijgevolg van de universiteit geweerd. In 1976 werd hij opgepakt na de protesten rond de uitwijzing van Biermann. Hij keek op tegen 11 jaar gevangenis, maar na internationale protesten mocht hij in 1977 Biermann gaan vergezellen in West-Berlijn.
Mikoláš Chadima was een sleutelfiguur uit de ondergrondse muziekscène in Praag onder het communisme. Hij had een grote aanhang met zijn groep Extempore en later de MCH Band. Het leven van alternatieve muzikanten was vaak zwaar in Tsjecho-Slowakije, maar net als andere groepen (we besteden hier binnenkort een volledige uitzending van Vergeten Tijd aan) wist Chadima zijn publiek te bereiken via illegale cassettes en concerten. Als gevolg van zijn eigen ervaringen met de totalitaire staat kweekte hij een grote interesse in de figuur van Jürgen Fuchs en zette hij verschillende van zijn gedichten op muziek.
Herbst in Peking: Bakschischrepublik (Aalmoesrepubliek)
In de jaren '80 ontstonden in Oost-Duitsland net als in het westen dilettantische punk- en new wavegroepen. Ze namen hun werk op aan de hand van cassettes die ze dan onder hun vrienden verdeelden. Veel van de activiteiten van deze muziekscène concentreerden zich in de Prenzlauerbergwijk, een industriële wijk vlak aan de muur. De Stasi hield de alternatieve scène nauwgezet in het oog, en had zelfs zijn informanten onder de muzikanten. Wie de ene dag mee op het podium stond, ging de dag nadien verslag uitbrengen over de optredens en wie wat gezegd had bij de geheime dienst.
Herbst in Peking is één van de talrijke groepen die onder de noemer ‘die anderen Bands’ vallen. Ze worden in 1987 opgericht in Oost-Berlijn. Na de bestorming van het Tiananmen-plein in Peking krijgt de naam van de groep een bittere bijklank. Als ze tijdens een concert een minuut stilte uitroepen in solidariteit met de slachtoffers van de slachting, gunt de overheid de groep geen toelating meer om op te treden. Dit verbod sleept niet lang aan, want de muur begint op dat moment al aardig te wankelen. Met Bakschischrepublik leveren ze de DDR-rockscene een hymne die nauw verbonden zal blijven aan de Wende.
Gerhard Schöne: Mit dem Gesicht zum Volke (Met het aangezicht naar het volk)
1989, het jaar van de grote omslag. In mei slagen de Hongaarse autoriteiten een eerste bres in het ijzeren gordijn. Ze zetten voorzichtig hun grens open. DDR-burgers komen massaal naar Hongarije in de hoop om in Oostenrijk te geraken. Als de Hongaren in september beslissen om de Oost-Duitsers die de grens over willen geen duimbreed meer in de weg te leggen, zet zich een stroom van vluchtelingen in gang die langs alle kanten proberen om de DDR te verlaten. Ondertussen weet de Oost-Duitse politieke oppositie te bewijzen wat iedereen eigenlijk al wist: de DDR vervalst systematisch verkiezingsresultaten. Er richten zich nieuwe oppositiegroepen op, vaak verbonden aan kerken die al jaren de meest zichtbare oppositie vertegenwoordigen. Vanaf september vinden er wekelijks vredesdiensten plaats in de Nikolaikirche in Leipzig. Die eindigen in grote optochten tegen het regime. Het voorbeeld wordt al snel opgevolgd in andere steden. Als op 7 november de viering van 40 jaar DDR begint, davert de staat op haar grondvesten. Vele festiviteiten worden afgelast. De spanning stijgt tot de DDR op 9 november in een chaotische persconferentie bekend maakt dat burgers vrij de grens kunnen oversteken. De grensposten in Berlijn worden overrompeld en het duurt niet lang of men vergrijpt zich aan de muur die de stad zo lang gescheiden heeft.
Gerhard Schöne was een erg populaire zanger in de DDR. Haast elk gezin beschikte wel over een cassette of een plaat van hem. Ook de DDR-overheid hoorde graag nummers als ‘Met het aangezicht naar het volk’. Schöne bezingt hoe hij een politieke meeting bijwoont in Nicaragua, een land dat sinds de Sandinistische revolutie van 1979 de volle solidariteit van de DDR genoot. Noch Schöne noch de DDR-overheid konden vermoeden dat DDR-burgers het nummer als een kritiek op hun eigen leiders zouden zien. Het nummer blijft voor vele Duitsers verbonden aan de dagen van de Wende.
Laub: widergefühlich
Wir sind Helden: So Und So
Het stof van de gevallen muur is nog niet gaan liggen, of er gaan stemmen op om de deling van Duitsland ongedaan te maken. Minder dan een jaar na de val van de muur is het zover: op 3 oktober 1990 viert men plechtig de hereniging van het land. De hereniging wordt algemeen op gejuich onthaald, maar schept ook veel onzekerheid. Had in de DDR niet iedereen werk? Zorgde de overheid niet voor woningen en voor lage prijzen voor basisgoederen als voeding? De overgang naar een kapitalistische economie zorgde voor vele fabrieksluitingen en een hoge werkloosheid, die twintig jaar nadien nog niet verdwenen is. Bovendien ergeren sommigen in het oosten zich aan de Besserwessi’s die hun land opgeslokt hebben en die op hun beurt neerkijken op de luie Ossi’s.
Om af te sluiten spelen we nog twee hedendaagse groepen uit Berlijn, een stad die nog steeds borg staat voor kwalitatief hoogstaande en originele muziek.
