zondag, december 16, 2018

Wutanfall & DDR-punk: De punkscene was een klein haarscheurtje in de muur van het DDR-systeem.

Punk heeft er steeds plezier in geschept om op zere schenen te schoppen. Dat kon zo zijn gevolgen hebben. In het kapitalistische westen – waar punk ontstond – maar nog meer in het communistische oosten, waar vrije meningsuiting erg relatief was. Wutanfall was één van de eerste punkgroepen in de DDR. Ze beleefden heel wat geweldige momenten, maar ook de volle hardheid van de Stasi-repressie. Bijna 35 na hun ontbinden komt er voor het eerst een lp uit van Wutanfall. We hadden een boeiend gesprek met Schrammel, de uitgever van de plaat.

Wutanfall staat bekend als de eerste punkgroep uit Leipzig. Ze ontstonden in 1981. Wat was de invloed van de groep?

Wutanfall heeft zich gevormd onder de eerste punks in Leipzig. De scene bestond destijds uit een kleine groep, die elkaar uit alle delen van de stad gezocht en gevonden hebben. Wutanfall werd snel het vlaggenschip om de welke de scene zich verzamelde. Het middelpunt, zeg maar. De groep werd over de grenzen van de stad bekend. Ze speelden samen met andere groepen uit de eerste generatie DDR-punks in Erfurt, Jena, Halle en Berlijn. Door hun felheid en hun energie op het podium golden ze als de 'snelste en meest geliefde’ punkgroep uit de DDR. De optredens waren legendarisch en iedereen kende Wutanfall. Weldra was Leipzig de stad met het tweede hoogste aantal punks in de republiek. Tot op vandaag herinneren velen zich aan Wutanfall, en ze kennen de geschiedenis van de groep. De toenmalige invloed kun je zien aan het feit dat er vandaag nauwelijks literatuur over DDR-punk uitkomt waarin de groep niet expliciet vernoemd wordt.

Alhoewel Wutanfall tot op vandaag legendair is, is het de eerste keer dat er een lp met hun werk samengesteld wordt. Was het moeilijk om goede opnames voor de lp te vinden?

Goede opnames van DDR-punkgroepen vinden is altijd moeilijk. Daar de groepen illegaal bestonden, waren er geen mogelijkheden om in een studio te gaan en daar professioneel op te nemen. Goede opnametechniek of zelfs een goede microfoon bekomen om op te nemen, het waren geluktreffers. Zo bleef vooral de cassetterecorder of een toonband met microfoon over om opnames te maken in het repetitielokaal. Wutanfall had het geluk om over een goede Westmikro (een microfoon uit het westen, xk) te beschikken die op een optreden van de Puhdys – DDR Rock Band nr 1 – in Leipzig gejat was. Daarmee is op de meeste Wutanfallopnames de zang goed verstaanbaar. Het probleem was echter: uberhaupt opnames terugvinden. De groep zelf had nog slechts één cassette over. Pas door de oude connecties van de groep aan te spreken brachten we terug materiaal bijeen. Daar had iemand nog een toonband, en ginder iemand een live-opname. De groepsleden waren erg blij en stonden versteld van hetgeen de tand des tijds doorstaan heeft. Deze zaken zijn immers 38 jaren oud en vele songs waren al in vergetelheid geraakt.

Wutanfall was bij zijn aanvang niet zo’n politieke groep. Het is eerder de context die het politiek maakte. In 1983 kreeg de Stasi aanwijzingen om hard tegen punks op te treden. Waarom?

De punks van de eerste generatie waren aanvankelijk niet politiek of staatsvijandig ingesteld. Punk was een jeugdbeweging van lieden die plezier wilden hebben met hun muziek en hun uiterlijk. Wat hen van staatswege voorgespiegeld werd, voldeed niet voor hen. Ze hebben de grenzen verkend. Maar al snel was dit in de DDR de kwestie. Hun uiterlijk paste niet in het reëel bestaande socialisme. Wat deze jonge lieden daar deden kon niet zonder gevaar zijn. Daarover was er in het staatsapparaat snel enigheid. Het paste niet in het socialistische wereldbeeld van positieve vooruitgang en moest daarom weg.

Hoewel de staatsvijandige teksten van de groepen niet erg opvallend waren, waren ze wel een onderwerp. Ze bekritiseerden openlijk te tegenstrijdigheden in de DDR en benoemden deze klaar en duidelijk. Dat is iets dat andere muziekgroepen in de DDR hoogstens versluierd en zeer voorzichtig deden. Bij de punkgroepen werd het verval van de stad, de dubbelmoraal van de DDR, de zinloosheid van de planning en de vergiftiging van het milieu openlijk bezongen. Dat was gewoon veel te open voor de DDR-verhoudingen. Tot 1983 was de scene steevast gegroeid en niet weinig punks hadden reeds negatieve ervaringen gehad met de politie, de staatszekerheid en ook met normale burgers, op het werk of op school. De teksten werden zienderogen scherper en de punks waren niet meer uit het stadsbeeld te verdrijven. Zo ging vanuit Minister Mielke, de grote baas van het Ministerium für Staatssicherheit, het bevel om ‘hardheid tegen punks’ te tonen en ‘de fluwelen handschoen uit te trekken’, dus om een eindoplossing in werking te stellen en de punkscene te vernietigen.

Dit werd dan zo in de praktijk gebracht dat vermoedelijke leiders uit de scene gecriminaliseerd en gevangengenomen werden, anderen uit de DDR uitgewezen werden of in het leger opgenomen werden. Nog anderen werden psychisch onder druk gezet, opdat ze zich van de punkscene zouden distantiëren. Velen kregen de PM12, een vervangingspaspoort die het onder andere onmogelijk maakte om in de socialistische broederlanden te reizen, of de politie de mogelijkheid gaf om de bezitter van het paspoort 24 uur te kunnen vasthouden zonder grond. Al deze maatregelen leken aanvankelijk erg succesvol. De scene was in 1984 daadwerkelijk uitgedund. Het had evenwel ook tot gevolg dat diegenen die deze repressie moesten ondergaan heel goed wisten wat ze van de staat konden verwachten. Ze radicaliseerden. De DDR heeft zijn staatsvijanden zelf gemaakt, want dat waren de punks intussen geworden.

De Stasi had zowaar een speciaal programma om Wutanfall uit elkaar te laten vallen: Operative Personenkontrolle Stern. Het lijkt wel of zanger Chaos een speciaal doelwit van dit programma was. Met welke methoden heeft de Stasi mensen als Chaos geïntimideerd?

Chaos was de zanger van Wutanfall. Wutanfall was in de visie van de Stasi de kern van het kwaad in Leipzig. Zij gingen ervan uit dat er een aanvoerder moest zijn, en bij een groep moest de aanvoerder wel de zanger zijn. Het doel van OPK 'Stern' was om Wutanfall te ondermijnen en te vernietigen. Hoe dit doel bereikt moest worden, werd heel klaar benoemd in OPK Stern: de zanger psychisch onder druk zetten, om zo de groep bang te maken. Dat betekende in de realiteit dat Chaos meermaals per week voor verhoor afgehaald werd, verboden kreeg zoals het binnenstadverbod en op feestdagen als één mei huisarrest kreeg. Hij werd 's nachts met ongeloofwaardige redenen uit bed gehaald en lastiggevallen. Er kwam ook fysisch geweld aan te pas. Chaos vertelt bijvoorbeeld over een rit door het woud, waarbij hij door verschillende leiden van de Staatssicherheit met een zak over het hoofd bewusteloos geslagen werd. Dit allemaal als totale intimidatie. Het is vandaag nauwelijks voorstelbaar, maar er was geen manier om dit aan te klagen of een aangifte te doen. Punks van hoogstens 19 jaar waren volledig overgeleverd aan de repressie. En het was exact dit gevoel van ‘volledig overgeleverd zijn’ dat de Stasi wou bereiken.

De Stasi zocht ook naar Inoffizieller Mitarbeiter – IM’s – in de punkscene. Ze konden twee muzikanten van Wutanfall rekruteren. Hoe konden ze deze mensen overtuigen om aan hun programma deel te nemen en wat verwachtten ze van hen?

De inzet van spionnen had tot doel om de scene te infiltreren, informatie te vergaren over bijvoorbeeld waar en wanneer er illegale concerten doorgingen, en de punks onderling te verdelen. Het was een gangbare methode die ook bij andere oppositiegroepen toegepast werd.

De redenen om hieraan mee te werken zijn bij elkeen verschillend en het is belangrijk om hierin onderscheiden te maken. Er waren gevallen waarbij een duidelijke druk aan de grond lag van de samenwerking: je werkt mee of je gaat in de gevangenis. Er zijn evenwel ook gevallen waarbij winstbejag of zin voor avontuur aan de basis lagen. Verschillende mensen hebben geprobeerd om met de Stasi te spelen en enkel irrelevante dingen vrij te geven. Dat was natuurlijk een foute inschatting, want zelfs uit de kleinste informatie kon het reusachtige veiligheidsapparaat verder werken en zaken samenpuzzelen.

In de omgeving van Wutanfall waren er verschillende IM’s die over de groep berichtten. De twee groepsleden zijn natuurlijk bijzonder problematisch. In het geval van IM ‘Schwarz’ waren avontuurlust en financiële stimuli de reden voor de samenwerking. Hij handelde wat op de zwarte markt, had geen zin om te werken – terwijl in de DDR arbeidsplicht gold – en bevond zich bijgevolg steeds in geldnood. Hij heeft zijn medewerking ook gebruikt om mensen die hem in de weg stonden aan de galg te praten. Hij is er aantoonbaar voor verantwoordelijk dat meerdere mensen door zijn verraad hoge straffen hebben moeten uitzitten. Hij gold tot aan zijn ontmaskering door het doorzoeken van de aktes door Stracke (latere zanger van Wutanfall en L’Attentat, zie verder, xk) als een soort ‘scenegoeroe’ in Leipzig.

IM ‘Käptn’, de bassist van de groep, hoopte een woning aangewezen te krijgen in ruil voor zijn medewerking. Hij woonde illegaal in een voor afbraak bestemd huis. In de DDR werden woningen toegewezen. Als punker, ongetrouwd en zonder kinderen waren er nauwelijks mogelijkheden om legaal aan een woning te geraken. ‘Käptn’ is duidelijk een ‘Angst-IM’. Hij probeerde dan ook uit het vizier te geraken zonder de gevolgen van een weigering te moeten dragen en zonder de groep te moeten opgeven. Zijn opdracht was om optredens van de groep te verhinderen, de groep in rustig vaarwater te houden en over bewegingen in de groep te berichten. Hij beweert dat hij enkel met de Stasi samenwerkte om ze op een verkeerd spoor te zetten. Uit de akten spreekt effectief dat hij steeds schipperde en zwalpte.

Hoe dan ook blijft het in beide gevallen verraad door vrienden. Het maakt niet uit hoe intensief en om welke reden de samenwerking met de Stasi was. Dat is het tragische. Ondanks de twee IM’s was Wutanfall op geen enkel moment een door de Stasi geleide groep. De groep is altijd, op elk ogenblik, onafhankelijk gebleven.

Toen de Berlijnse groep Namenlos –wellicht de radicaalste anti-systeemgroep in de DDR – gevangengezet werd, hebben punkers uit Leipzig zich solidair getoond en werden ze eveneens gevangengezet. Kan je ons daar meer over vertellen?

Namenlos was gegarandeerd de groep met de meest systeemkritische teksten in de toenmalige DDR-punkscene. Dat was duidelijk staatsvijandig. Vandaag zou men zeggen dat het een extreem moedig concept was, maar het was ook een zelfmoordmissie. De groep werd al na hun derde optreden op de Bluesmesse 83 in Berlijn gevangengenomen en tot hoge gevangenisstraffen veroordeeld. Dat was een machtsvertoning door de staat, die ook als afschrikking moest dienen.

Er waren nauwe contacten tussen de punks in Leipzig rondom Wutanfall en de leden van Namenlos in Berlijn. Kort voor de arrestatie van de groep hadden een paar Leizigers de Berlijners nog bezocht en ze waren samen in Berlijn met de spuitbus op gang geweest. Tijdens een feest in Leipzig Grünau, de voorbeeldwijk in Leipzig, kregen vier Leipzigers het idee dat ze een statement moesten maken. In erg beschonken toestand hebben ze dan graffiti gespoten op de socialistisch versierde elektriciteitskabines in Grünau, waar de stad bijzonder trots op was. Dat ging van opschriften als ‘Politiestaat’ tot de zin ‘Vrijheid voor Jana, Mita en A-Micha’, de groepsleden van Namenlos. Onder meer door het verraad van IM ‘Schwarz’ kon de Stasi de daders al twee dagen later vatten. Hun daad werd echter niet – zoals de beklaagden gedacht hadden – als ‘vernietiging van publiek eigendom’ bestempeld maar als een ‘politieke daad’ waarop gevangenisstraffen stonden. De sproeiers werden veroordeeld tot gevangenisstraffen van 7 maanden tot één jaar.

In 1983 verliet zanger Chaos Wutanfall. Hij werd voor korte tijd vervangen door Stracke, die daarna L’Attentat oprichte, samen met gitarist Imad oftewel IM ‘Schwarz’, als een veel politiekere punkgroep. Wat was de motivatie van Stracke?

Stracke had reeds met Imad en Ratte een groep die HAU heette, die naast Wutanfall in Leipzig bestond. Toen Chaos Wutanfall verliet, sprong Stracke in als zanger bij Wutanfall. Dat was niet meer als logisch, daar hij al een paar keer bij repetities ingesprongen was, als Chaos verhinderd was, en omdat hij de teksten al kende. Begin 1984 verliet gitarist Typhus Wutanfall en kwam Imad terug als gitarist. Zo waren er een tijdje overlappingen in de bezetting van beide groepen. Imad kwam - voor hij punker werd – uit de anarchistische scene, en Ratte en Stracke waren duidelijk geradicaliseerd na hun gevangenisstraffen. Bassist Zappa en drummer Rotz ontwikkelden andere muzikale wegen. Zappa had samen met Chaos het noiseproject Pffft…! en samen met Rotz de groep Delta Z met meer lyrische teksten als Wutanfall. Wutanfall onbond zich aldus midden 1984. Stracke ging met Imad en Stracke op de voor hen logische weg na hun ervaringen met de politie, DDR-burgers en de Stasi. Muziek als wapen, zo te zeggen. Ze hadden allemaal een aanvraag gedaan om naar de BRD (West-Duitsland, xk) te emigreren en hadden dus niets meer te verliezen. Daarom was het motto van de nieuw gegronde groep L’Attentat ook ‘nu of nooit’ (Jetzt erst recht).

Stracke had effectief – net als vele ander punks - een aanvraag ingediend om het land te verlaten. Hij had erop gerekend dat hij door de BRD vrijgekocht zou worden indien hij gevangen genomen zou worden, wat ook zo gebeurde. Andere punks moesten jaren wachten om het land te mogen verlaten. Hoe kwam dat?

Stracke werd in 1985 gevangen genomen omdat hij over de DDR-punkscene geschreven had in westerse fanzines. Dat gold als ‘verbinding maken met de vijand met het doel om de DDR te beschadigen’, of het werd op zijn minst zo uitgelegd. Hij werd samen met zijn vrouw Marlies – die de teksten op de schrijfmachine uitgeschreven had en daarom medeplichtig was – tot zeven maanden gevangenis veroordeeld. Hij en zijn vrouw werden als politieke gevangenen door het westen vrijgekocht. Dat was toen gangbaar, aangezien de DDR erg in vreemde deviezen geïnteresseerd was. Vrijkopen kon evenwel enkel bij gevangenen. Waarom de ene langer moest wachten en de andere vroeger mocht vertrekken valt moeilijk te beantwoorden. Zappa mocht in 1986 uitreizen, omdat hij als dienstweigeraar spanningen had veroorzaakt. Imad kon pas na de aankondiging van zijn samenwerking met de Stasi in het voorjaar van 1989 weg. Waarom Chaos of Ratte tot 1989 moesten blijven morren, terwijl ze in 1984 hun aanvraag tot uitwijzing hadden gedaan, is heel spekulatief. Waarschijnlijk was het een soort machtsvertoning van de staat.

Naarmate de repressie sterker werd, vonden de punks een toevluchtsoord in de kerken van de DDR, die hun deuren voor punkconcerten en –festivals openden. De levensstijl van de punks was echter heel verschillend van die van vrome christenen. Heeft dat niet tot conflicten geleid?

Ja, dat heeft conflicten opgeleverd en het is niet in alle steden goed gegaan. Het waren trouwens niet de kerken die de deuren geopend hadden, maar enkele moedige priesters en jeugddiaken, zoals Lorenz Postler in Halle, die opgemerkt had dat punkers een toevluchtoord nodig hadden. Vaak hebben ze tegen de sterke weerstand van de kerkgemeenschap moeten werken.

Kerken waren een veilige omgeving. Op het territorium van de kerken kon de staatsmacht niet ingrijpen, althans niet officieel. Het is begonnen met hippies en bluesliefhebbers, die in kerken bluesfestivals georganiseerd hebben. Begin jaren 80 werden ze dan door de punks afgelost. Dat is niet overal zonder spanningen gegaan. De punkers echt in de kerkgemeenschap integreren is nergens echt gelukt. In Berlijn, Halle of ook in Leipzig kregen de punkers later lokalen ter beschikking die niet kerkgebonden waren (maar wel toebehoorden aan de kerk, xk). Zo ontstond in Berlijn bijvoorbeeld ‘Kirche von unten’ (kerk van onderuit, xk) en in Leipzig de ‘Mockauer Keller’. In Erfurt hebben de kerken de deuren voor de punkers snel weer gesloten, omdat die zich absoluut niet aan de huisregels gehouden hebben.

Er waren nog meer problemen met festivals in kerken. Ik heb gehoord van twee legendarische festivals in een kerk in Halle. Kan je ons vertellen wat daar gebeurd is?

Op 30 april 1083 ging in de Christuskerk in Halle het eerste grote punkfestival van de DDR door. Dat werd toen door Moritz Götze en de uit Halle stammende Jana Schlosser, zangeres van Namenlos, georganiseerd. Vanuit hun contacten werden groepen van over de hele DDR uitgenodigd. Er kwamen honderden punkers uit de hele republiek op af, zodat de staatsveiligheid en de politie volledig overrompeld waren. Zij hadden het aantal bezoekers zwaar onderschat. Daardoor geraakten velen op de plaats van het concert en konden ze genieten van optredens van HAU, Unerwünscht, Namenlos, Wutanfall, Planlos, Restbestand en Grösenwahn, de toenmalige spitzen uit de DDR-punk. Gedreven door het succes van het festival wou men dit op 22 oktober 1983 opnieuw organiseren. Deze keer had de staatsveiligheid wel degelijk zijn voorzorgen genomen. Jongeren werden reeds op voorhand verhinderd om hun stad te verlaten. Ganse treinen werden uit Halle teruggestuurd en punkers die erin slaagden om het station van Halle te bereiken, werden meteen ingerekend. Slechts weinig concertgangers bereikten hierdoor de Kristuskerk. Ook de groepen geraakten er niet. Er moest geïmproviseerd worden. Voor een zeventigtal mensen bestond het programma dan uit een theaterstuk en een geïmproviseerde groep. Het succes van het eerste festival is tot op vandaag een teken van het doorzettingsvermogen van de punkers in de DDR, het falen van het tweede festival eerder een teken van de hardheid waarmee de staatszekerheid na Mielkes bevel tegen punkers tekeerging.

In 1989 waren de Montagsdemonstrationen in Leipzig het eerste voorteken dat de DDR uit elkaar aan het vallen was. Welke rol speelden punkers bij deze gebeurtenissen?

Het eerste openlijke voorteken had zich reeds bij de verkiezingen van mei 1989 voorgedaan, toen voor de eerste keer onafhankelijke waarnemers konden bewijzen dat de verkiezingen gemanipuleerd waren. Bij de eerste Montagsdemonstrationen waren natuurlijk ook de lui uit de ‘Mockauer Keller’ erbij. Niet enkel punkers. Ze hadden spandoeken en borden geschilderd en liepen voorop. Ze hebben de bal in aanzienlijke mate mee aan het rollen gebracht. Later hebben deze mensen ook de ‘Reaktionskonzerte’ georganiseerd. De opbrengsten van de concerten ging naar de verdediging van mensen die tijdens de demonstraties aangehouden waren. Toen het Neue Forum evenwel de spreekbuis begon te worden van de Montagsdemonstrationen, distantieerden de punkers zich echter van de beweging en van nieuwe aanspraken op een hervereniging van Duitsland. De punkers wilden de DDR veranderen, niet de eenheid van Duistland verkrijgen. Later keerde de stemming bij de demonstraties en werden ook neofascistische trekken merkbaar. Aan de spits liepen nu neonazi’s en republikeinen. En de rest liep er achteraan. Uit ‘wij zijn het volk’ werd het ‘wij zijn één volk’. Daar heeft de groep rond de Mockauer Keller zich van de demonstraties afgekeerd en hen bekritiseerd. Zij werden dan voor ‘stasikinderen’ uitgejouwd. Door mensen die tot nu toe gezwegen hadden en zich enkel in een beweging van honderdduizenden machtig voelden. Dat moet pijn gedaan hebben, heb ik me laten vertellen door hen die erbij waren.

De punkscene op zich was volgens mij een klein haarscheurtje in de muur van het DDR-systeem. Net als andere oppositiegroepen hebben ze hun steentje ertoe bijgedragen, dat de DDR ondergegaan is.



Geen opmerkingen: