De rust is weergekeerd na de verkiezingen in de Verenigde Staten, maar hetzelfde kan niet gezegd worden van Wit-Rusland. Op 9 augustus reeds werden er presidentsverkiezingen gehouden, maar die werden volgens waarnemers en dissidenten vervalst. Uittredend president Alexandr Loekasjenko, die al 26 jaar aan de macht is, haalde er 80% van de stemmen. De belangrijkste uitdaagster, Svetlana Tichanovskaja, haalde slechts 10% van de stemmen, en dat ondanks de massale steun die ze kreeg op haar campagnebijeenkomsten. Beide kampen hebben zich trouwens uitgesproken over de verkiezingen in de VS. Loekasjenko noemde de verkiezingen ‘beschamend’ en een ‘aanfluiting van de democratie’. Hij vroeg zich ook af of Europese landen een nieuwe verkiezing zouden vragen in de VS, zoals ze in Wit-Rusland deden. ‘Ik kan u nu al zeggen: dat gaan ze niet doen. Ze zijn bang om dat te doen.’ Tichanovskaja, van haar kant, zei: ‘in tegenstelling tot Wit-Rusland, waar onze stemmen gestolen werden, werd in de Verenigde Staten elke stem geteld.’
De verkiezingen
We recapituleren: in de aanloop naar de verkiezingen werden verschillende kandidaten geweigerd en zelfs gevangen gezet. De belangrijkste was Viktor Babariko, het hoofd van de Wit-Russische Belgaprombank, die in mei werd opgepakt. Loekasjenko beweerde dat Babariko een coup wou plegen, maar deze werd later aangeklaagd voor fraude en corruptie. Sergei Tichanovski, de man van Tichanovskaja, was een populaire blogger en werd eveneens gearresteerd vooraleer hij zijn kandidatuur kon neerleggen. Een derde belangrijke kandidaat, de liberale Valeri Tsepkalo, vluchtte tijdens de campagne naar het buitenland. Tichanovskaja besloot in plaats van haar man deel te nemen aan de verkiezingen, en werd daarin gesteund door Maria Kolensnikova, de campagnechef van Viktor Babariko, en Veronika Tsepkalo, de vrouw van Valeri Tsepkalo. De drie vrouwen wisten een golf van enthousiasme te bewerkstelligen, terwijl Loekasjenko beweerde dat het land niet klaar was voor een vrouw als president. De resultaten van de verkiezingen zijn intussen bekend. Tichanovskaja en Tsepkalo zijn beiden naar het buitenland gevlucht, terwijl Kolesnikova gevangen zit.
Het protest
Toen de resultaten van de verkiezingen werden aangekondigd in de avond van 10 augustus, braken er protesten uit. De politie trad aanvankelijk extreem brutaal op. Er werden duizenden mensen aangehouden, soms met zware verwondingen tot gevolg. Het mensenrechtenbureau van de VN rapporteerde dat er in de eerste drie weken 450 gedocumenteerde gevallen van mishandeling of slechte behandeling van betogers werden waargenomen. Dit bleek niet het gewenste effect te hebben, want de vreedzame protesten namen toe, vaak met vrouwen in de eerste linie. Er werd zelfs in een paar grote bedrijven gestaakt. Loekasjenko veranderde van strategie, liet de protesten begaan en concentreerde zich op het gevangen nemen van de leiders van het protest, inclusief stakingsleiders in grote bedrijven. Het was niet de eerste keer dat er protesten uitbraken na verkiezingen, maar de schaal van de protesten was wel nog nooit zo groot.
Op 23 september liet Loekasjenko zich in het grootste geheim inwijden als president. Het leidde tot een nieuwe opflakkering van protesten. Intussen bleef de repressie voortduren. Mensen kunnen 10 tot 15 dagen aangehouden worden voor deelname aan een niet geautoriseerd massa-evenement. Voor het organiseren van zulk een massa-evenement kan men zelfs jaren achter de tralies verdwijnen. Onlangs stierf Roman Bondarenko, de achtste dode al sinds de aanvang van de protesten, toen hij gemaskerde agenten in burger wou verhinderen om wit-rood-witte linten – het symbool van de protesten – van een monument af te trekken. Hij werd in elkaar geslagen, afgevoerd en stierf in het ziekenhuis.
Coördinatieraad
Svetlana Tichanovskaja richtte op 14 augustus een Coördinatieraad op, met de bedoeling alle krachten uit de oppositie te bundelen rond een minimumprogramma van vrije verkiezingen, een eind aan het geweld en vrijlating van alle politieke gevangenen. Ze heeft ook de overwinning opgeëist, en vroeg om als de rechtmatige president beschouwd te worden. Litouwen heeft die stap gezet en ook het Europees Parlement besloot om de Coördinatieraad als ‘interim vertegenwoordiging van Wit-Rusland’ te erkennen. De VS wilden zo ver niet gaan en beweren dat er op dit moment geen legitieme machthebber is, en dat die enkel kan aangewezen worden door nieuwe verkiezingen.
Loekasjenko beloofde onmiddellijk om hard op te treden tegen de Coördinatieraad, die beschuldigd wordt van poging tot staatsgreep. Tegen 9 september al waren alle leden van het presidium van de Coördinatieraad ofwel naar het buitenland gevlucht ofwel gevangengenomen, met de uitzondering van Nobelprijs literatuur Svetlana Alexijevitsj. Intussen is ook Alexijevitsj naar Duitland gegaan, maar officieel enkel om gezondheidsredenen.
Maria Kolesnikova, het voormalig campagnehoofd van Babariko dat Tichanovskaja steunde tijdens haar campagne, richtte begin september de partij Rasam (Samen) op als een oppositiepartij die onafhankelijk van de Coördinatieraad functioneerde. Kolesnikova had ondanks de bedreigingen die ze kreeg gezworen om in Wit-Rusland te blijven. Toen Kolesnikova door veiligheidsagenten naar de grens van Oekraïne gebracht werd, verscheurde ze haar paspoort om niet in het land toegelaten te worden. Sindsdien is ze gevangen in Wit-Rusland. Ze wordt aangeklaagd voor het in gevaar brengen van de staatsveiligheid en riskeert 5 jaar gevangenis. Zelf heeft ze klacht ingediend tegen haar ondervragers voor ‘doodsbedreigingen’.
Niet enkel de leden van de oppositie worden bedreigd, ook de advocaten die hen verdedigen kunnen moeilijkheden ondervinden. Alyaksandr Pylshenka, een advocaat van Babariko en Kolesnikova, verloor zijn licentie aan de balie omdat hij de procureur-generaal opriep om onderzoek te doen naar het geweld in de eerste dagen na de verkiezingen.
Grondwetwijziging
Al lang voor de verkiezingen had Loekasjenko het voornemen geuit om de grondwet van Wit-Rusland te herzien. Hij heeft het voorstel na de verkiezingen herhaald, zichtbaar met de bedoeling om de protesten voor een deel tegemoet te komen. Oppositieleden zeggen dat het enkel een manoeuvre is om tijd te winnen. Het blijft trouwens duister wat de nieuwe grondwet zou inhouden. De gevangen genomen presidentskandidaat Babariko had van zijn kant in de aanloop naar de verkiezingen gepleit voor een terugkeer naar de grondwet van 1994, voor de verkiezing van Loekasjenko dus.
Heel verrassend was dat Loekasjenko op 11 oktober in de gevangenis een rondetafelgesprek hield met verschillende gevangen genomen oppositieleiders, onder wie Babariko, Liliya Vlasova en Vitali Sjkliarov. Maria Kolesnikova weigerde aan het gesprek deel te nemen. Het gesprek duurde twee uur, en behandelde onder meer de nieuwe grondwet. Loekasjenko beweerde achteraf dat overeengekomen was om de grondwet in een referendum goed te keuren, maar Babariko verklaarde dat het gesprek enkel een uitwisseling van ideeën was zonder afspraken. Loekasjenko zei ook heel stellig tijdens de vergadering dat de grondwet ‘niet op straat geschreven zal worden’.
De Coördinatieraad voelt zich niet aangesproken en zegt dat er eerst nieuwe verkiezingen moeten komen vooraleer de grondwet gewijzigd wordt. Het roept dus op tot een boycot van de werkzaamheden aan de grondwet. Voorts beweert de Coördinatieraad reeds een proefversie van de grondwet te hebben gezien. Daarin staan onder meer een verbod op stakingen die politiek gemotiveerd zijn en een verbod op buitenlandse financiering van partijen en vakbonden. Verder zouden gratis gezondheidszorg en betaald verlof bedreigd worden in de nieuwe grondwet.
Volksultimatum
Gefrustreerd door het gebrek aan vooruitgang na weken van protest, riep Tichanovskaja op 13 oktober een volksultimatum uit. Indien de vragen van de oppositie – het ontslag van Loekasjenko, de stopzetting van alle geweld en de vrijlating van politieke gevangenen – niet ingewilligd werden tegen 25 oktober, zou een nationale staking beginnen.
Het had wederom niet het gewenste effect. De repressie nam toe. Wie staakte, werd gewoon ontslagen. Enkel het lidmaatschap van een onafhankelijke vakbond volstond al in een paar gevallen om iemand te ontslagen. Ook winkels en restaurants die uit solidariteit één dag lang de deuren sloten, kregen controles over de vloer met kwalijke gevolgen. Studenten en lectoren die protesteerden aan de universiteiten en hogescholen werden eveneens ontslagen, al kondigde Loekasjenko dat sommigen studenten onder voorwaarden – lees: als ze zich onthouden van politieke protesten – terug opgenomen konden worden.
De massale betogingen die elke zondag plaatsvonden werden harder aangepakt. Op zondag 8 november werden niet minder dan 1000 mensen gearresteerd, een absoluut record sinds het begin van de protesten. Op zondag 16 november werden massaal flitsgranaten en traangas ingezet om het protest uit elkaar te drijven.
Bondgenoten
Loekasjenko is internationaal erg geïsoleerd. Waar Tichanovskaja ontmoetingen heeft met Merkel en Macron, waar zij en haar medestanders de Sacharovprijs voor de mensenrechten van het Europees Parlement in de wacht slepen, waar de oppositie steun krijgt van overal in de wereld, moest Loekasjenko zich keren tot Rusland. Poetin en Loekasjenko komen niet goed overeen, dat is een publiek geheim. In zekere zin vertegenwoordigt Loekasjenko net hetgeen waar Poetin en voor hem Jeltsin zo bang voor waren in Rusland: een bruinrode coalitie van nationalisten en communisten die de liberale hervormingen zouden terugdraaien. Het was voor Jeltsin de reden om de privatiseringen van overheidsbedrijven in topsnelheid door te duwen, iets waar vooral oligarchen beter van werden.
Loekasjenko wist in zijn land de privatiseringen tegen te houden, wat één van de redenen was voor zijn populariteit in de jaren 90. In die tijd pleitte hij ook voor eenmaking met Rusland, en hij richtte mee de Uniestaat van Rusland en Wit-Rusland op. Maar toen na de machtsovername van Poetin bleek dat Loekasjenko weinig kans om zelf aan het hoofd van deze confederatie te staan, ging hij op de rem staan van verdere integratie. Wel kon hij zijn land economisch ontwikkelen dankzij de goedkope olie- en gasleveringen van Rusland. Wit-Rusland kreeg goedkoop ruwe olie die het destilleerde en doorverkocht aan andere landen.
Rusland
Maar die energieleveringen zijn Poetin een doorn in het oog. Eind 2019 kondigt hij aan dat hij de voordelige prijzen wou afbouwen tegen 2024. Om de druk op te voeren draaide hij begin 2020 zelfs even de kraan dicht. Loekasjenko probeert minder afhankelijk te worden van Rusland door een kerncentrale te openen, zeer omstreden in een land dat nog grote gevolgen draagt van de kernramp in Tsjernobyl, en zelfs door een Russisch olieveld te willen opkopen.
In de aanloop naar de verkiezingen in Wit-Rusland waarschuwde Loekasjenko voor destabiliseringspogingen door Rusland, en hij liet zelfs een aantal huurlingen van het veiligheidsbedrijf Wagner arresteren. Alles wees op toenemende spanningen tussen beide landen, maar na de verkiezingen moest Loekasjenko weer toenadering zoeken tot Rusland. Poetin had Loekasjenko weer in zijn greep. Want hij heeft belangen in Wit-Rusland, zoals militaire basissen, en wil nog steeds verdere integratie van Wit-Rusland en Rusland, onder meer op fiscaal vlak.
Poetin beloofde Loekasjenko een lening van 1,5 miljoen dollar, een verdere militaire samenwerking, steun aan de herziening van de grondwet, een herstructurering van de schulden van Wit-Rusland en steun aan de banken. Bovendien zou Poetin tussenbeide komen in Wit-Rusland indien de protesten uit de hand zouden lopen, al kan men zich inbeelden dat Poetin dit scenario liever vermijdt. Wat Loekasjenko in ruil beloofde is niet geweten, maar hij zit weer stevig in de Russische invloedssfeer.
Loekasjenko kan de hulp van Poetin best gebruiken, want economisch gaat het niet zo best. Wit-Rusland kent weinig armoede, maar wel behoorlijk lage lonen die de afgelopen jaren stagneerden, wat mee de onvrede onder de bevolking verklaart. Al sinds het begin van het jaar daalt de waarde van de Wit-Russische roebel. De nationale bank probeert dit af te remmen door de goudreserves aan te spreken, maar dit is niet duurzaam. De Wit-Russische banken hebben geen kapitaalcontrole ingevoerd, maar zijn wel bang dat burgers massaal hun geld afhalen of omzetten naar vreemde deviezen, zoals in de economische crisis van 2010-2011 gebeurde. Intussen verlaten buitenlandse investeerders het land, nemen de schulden toe en wordt de economische onzekerheid groter.
Onderhandelingen?
Loekasjenko zit in nauwe schoentjes. De omvang van de protesten doet terugdenken aan de val van de muur in 1989. Merkwaardig is dat de oppositie ook liederen gebruikt uit die periode zoals ‘Mury’ (muren) van Solidarnosc-bard Jacek Kaczmarcki uit Polen of de perestroikahit ‘Peremen’ (verandering) van het Russische Kino. Loekasjenko wordt soms vergeleken met Jaruzelski: een man die duidelijk de steun van de bevolking kwijt is, maar kan aanblijven dankzij brute repressie.
En het klopt dat – in tegenstelling tot wat de oppositie had gehoopt – de veiligheidsdiensten, het gerecht en de leiding van grote staatsbedrijven en universiteiten allemaal erg loyaal gebleven zijn aan Loekasjenko. Maar er zijn grote verschillen. De internationale steun is miniem. Waar Jaruzelski kon betogen dat hij de noodtoestand uitriep om een Sovjetinvasie te vermijden, kan Loekasjenko enkel op zijn binnenlandse aanhangers steunen.
Op Rusland na veroordeelt ongeveer de hele wereld hem, en zelfs de steun van Rusland is dubbelzinnig. Er wordt gezegd dat het hoofd van de Russische inlichtingendienst Loekasjenko moest wijzen op de ernst van de situatie, en een Russische topdiplomaat verklaarde dat hij geen probleem had met onderhandelingen met Tichanovskaja. De Russen zullen geen traan laten om de val van Loekasjenko, maar willen hun belangen in Wit-Rusland niet bedreigd zien.
Ook in het binnenland neemt de druk om te onderhandelen toe. Loekasjenko heeft al verklaard met Polen te willen onderhandelen, één van de landen die de oppositie voluit steunt, en gaf ook aan te beseffen dat hij misschien al te lang aan de macht is, en dat hij na nieuwe verkiezingen best het pad ruimt. Anderzijds verklaart hij ook niets te willen toegeven aan de protesten. Voorlopig is hij nog stevig aan de macht, maar in een situatie die op termijn onhoudbaar wordt. De economische problemen of druk vanuit Rusland kunnen hem doen beslissen om tot onderhandelingen over te gaan, al dan niet onder internationale bemiddeling. Al kan de huidige situatie even goed nog een tijdje aanslepen…
Geen opmerkingen:
Een reactie posten