Alamut – wat zoveel betekent als ‘adelaarsnest’ in het Perzisch – is een versterkte burcht op een rots in het noorden van Iran, waarvan vandaag enkel nog ruïnes overblijven. De burcht is vooral bekend als de voormalige vestigingsplaats van Hassan-i Sabbah, de grondlegger van de Assassijnen. Die Assassijnen zijn erg berucht, want hun naam gaf aanleiding tot het woord ‘assasin’, oftewel (huur)moordenaar, in het Frans en het Engels. De Assassijnen waren immers bekend voor hun moorden, waarbij ze onder meer gebruik maakten van dolken en gif, iets waar we nog op terugkomen.
Er is heel wat discussie over de etymologie van Assassijnen. Marco Polo had het woord immers gelinkt aan hasjiesj: ‘hashshāshīn’ of gebruikers van hasjiesj. Vooral Hassan-i Sabbah stond bekend als iemand die hasjiesj aan zijn strijders zou geven om hen een blik van het paradijs te gunnen, om hen zo aan te moedigen om beter te vechten. Deze versie is evenwel omstreden, en andere bronnen verwijzen naar het Arabische woord ‘Asas’ als bron, wat ‘principe’ betekent. In deze optie zouden de Assassijnen dus principiële mensen zijn.
Het verhaal van de Assassijnen en hun leider Hassan-i Sabbah heeft de Sloveense schrijver Vladimir Bartol alleszins geïnspireerd om zijn meest succesvolle roman te schrijven: ‘Alamut’, dat ook gewoon één van de meest succesvolle Sloveense boeken aller tijden werd. Het werd vertaald in 18 talen, maar helaas is het Nederlands daar niet bij. Daarom heb ik voor dit artikel gebruik gemaakt van een Franse vertaling uit 2012.
Oorspronkelijk verscheen het boek in 1938, en zo komen we stilaan bij de reden dat Laibach – dat natuurlijk vooral geïnteresseerd is in de politieke en ideologische dimensie van het boek – ‘Alamut’ vandaag als inspiratie gebruikt voor een grootschalig multimedia symfonisch werk. Vladimir Bartol was afkomstig uit Triëst, een stad die nu in Italië ligt, maar die tot aan de eerste wereldoorlog deel uitmaakte van het Oostenrijks-Hongaarse Rijk, net als Slovenië. Belangrijk is dat er een belangrijke Sloveense en Kroatische minderheid was in Triëst, waar Bartol dus deel van uitmaakte.
Toen het Oostenrijks-Hongaarse Rijk na de eerste wereldoorlog uit elkaar viel, kwam Triëst in Italië te liggen. Er volgden aanvallen tegen Slovenen en Kroaten door fascistische knokploegen. Toen Benito Mussolini in 1922 aan de macht kwam in Italië, voerde hij een strenge politiek van Italianisering, waarbij Slavische talen als het Sloveens en het Servo-Kroatisch steeds meer verdrukt werden, tot en met het verplichte Italianiseren van Slavisch klinkende namen. Dit leidde tot actief verzet van Slovenen en Kroaten in de regio. In 1924 ontstond de antifascistische organisatie TIGR, kort voor Triëst (Trst), Istrië (Istra), Gorizia (Gorica) en Rijeka, waar ook Bartol mee sympathiseerde.
TIGR staat bekend als een van de eerste antifascistische organisaties, en voerde verschillende aanslagen uit, eerst tegen symbolische doelen en personen, en later tegen militaire doelwitten. De organisatie werd in 1941 ontmanteld door de fascisten. Leden en sympathisanten van TIGR vochten nadien met de Joegoslavische partizanen mee tegen de Duitse bezetter in Joegoslavië, maar na de oorlog zou het communistische regime hen monddood maken. Sinds de jaren 80 is er evenwel weer meer aandacht voor de strijd van TIGR.
Het verhaal van ‘Alamut’ speelt zich af in Iran, maar de interpretatie wordt gekaderd in de strijd tegen het fascisme in Europa. Bartol heeft de eerste editie dan ook opgedragen aan Mussolini. Hassan-i Sabbah wordt afgeschilderd als een gewetenloze leider die zijn volgelingen op grandioze wijze manipuleert, zodanig dat ze bereid zijn voor hem te strijden en te sterven. De link naar het fascisme is snel gelegd. Later werd het boek ook genoemd in analyses over het communisme, en sinds 11 september 2001 natuurlijk ook van het islamitisch fundamentalisme.
Er is nog een tweede politieke gebeurtenis die van belang is in de interpretatie van het boek: de moord op koning Alexander I van Joegoslavië. Alexander werd op 9 oktober 1934 doodgeschoten tijdens een bezoek aan Frankrijk. Franrijk probeerde een coalitie tegen nazi-Duitsland te bewerkstelligen, en probeerde daarbij ook Italië te betrekken. De Joegoslavische koning, een goede bondgenoot van Frankrijk, had hier moeite mee, omdat Mussolini ook aanspraak maakte op Joegoslavisch gebied. U begrijpt dat men in Joegoslavië al snel dacht dat Mussolini bij de moord betrokken was, al werd die in werkelijkheid gepleegd door een Macedonisch nationalist. Maar de Macedonische nationalisten hadden dan weer banden met de Kroatische nationalisten van de Ustaše, en die werden dan weer volop gesteund door Mussolini ...
Ik hoop dat u door de bomen het bos nog ziet, maar wees gerust: ik zal de geschiedenisles hierbij laten. Wat ons interesseert is dat iemand zo fanatiek een ideologie kan aanhangen dat hij iemand vermoordt en zelf het leven laat in dat proces. Dat brengt ons terug bij het boek van Bartol. In het boek ontwikkelt Hassan-i Sabbah een gewiekst plan om zijn volgelingen tot totale onderwerping te dwingen. Hij doet zich voor als een profeet die de sleutel naar het paradijs bezit. Na een succesvolle veldslag opent hij de deur van het paradijs voor drie krijgers die zich hebben onderscheiden in de strijd. Ze krijgen hasjiesj toegediend, vallen in slaap, en worden dan naar de geheime tuinen geleid die zich achter de burcht bevinden. In die tuinen worden ze verwend door tal van knappe meisjes die Hassan-i Sabbah speciaal heeft opgeleid om het genot van de mannen te dienen. Na een nacht in de tuinen te hebben verbleven, krijgen de strijders weer hasjiesj en worden ze slapend terug naar de versterkte burcht gebracht.
Bij hun terugkeer verkondigen de krijgers dat ze daadwerkelijk in het paradijs zijn geweest, en versterken ze zo de mythe van Hassan-i Sabbah als een machtige profeet. De nawerking van de hasjiesj en de herinnering aan de meisjes maken dat de krijgers hunkeren naar hun terugkeer naar het paradijs. Zo kan Hassan-i Sabbah krijgers overtuigen om zijn tegenstanders te vermoorden met een in gif gedrenkt mes, wat weer verwijst naar de reputatie van de Assassijnen. Als Alamut belegerd wordt, maakt hij indruk op onderhandelaars door een strijder op te dragen een dolk in zijn hart te steken, en een andere om van een toren te laten springen, bevelen die ze met een glimlach op hun gezicht opvolgen. Zo ontstaat de indruk dat Hassan-i Sabbah onoverwinnelijk is, omdat zijn soldaten bereid zijn voor hem te sterven, en wordt de belegering uiteindelijk opgeheven.
In werkelijkheid gelooft Hassan-i Sabbah helemaal niet in de leer van de Ismaëlieten, de sekte die hij leidt en waar de Assassijnen deel van uitmaken. Enkel de hoogste ingewijden weten dat de leer nep is, en dat het werkelijke credo van de religie is: ‘Niets is waar, alles is geoorloofd’. Als een pientere krijger – die de opdracht had voltooid om de vizier van de sultan, en aartsvijand van Hassan-i Sabbah, te vermoorden – erachter komt dat het paradijs nep is, en wraak wil nemen op Hassan-i Sabbah, weet deze laatste hem te overhalen met de werkelijke nihilistische leer van het Ismaëlisme. Uiteindelijk vertrekt de krijger met het plan om het Ismaëlisme verder te verspreiden door zich ook als profeet voor te doen.
Goed materiaal voor Laibach, denkt u vast. Maar hoe kwam de Sloveense avantgardegroep net tot dit project? U herinnert zich misschien dat Laibach in 2015 twee keer in Noord-Korea gespeeld heeft. De optredens in één van de meest totalitaire regimes ter wereld waren natuurlijk opmerkelijk, zeker voor een groep die al heel zijn carrière gewijd heeft aan het onderzoeken van de kracht van ideologie en totalitarisme. Bij hun terugkeer grapten de groepsleden dat ze volgende keer in Iran wilden optreden. Dat was maar om te lachen, maar toen de Amerikaanse uitgever van ‘Alamut’ aan Laibach suggereerde om iets met het boek te doen, werd het idee terug opgenomen. Bovendien had een agent van Laibach de groep verteld over de experimentele muziek die in Iran gemaakt werd tot aan de Islamitische Revolutie in 1979.
Laibach reisde tot nu toe al drie keer naar Iran, in de hoop in de hoofdstad Teheran te kunnen optreden met ‘Alamut’. Ze ontmoetten er componisten, muzikanten en zangers, maar ook vertegenwoordigers van het regime. De voormalige minister van Cultuur van Iran – overigens een fan van de Sloveense postmarxistische filosoof Slavoj Žižek, die heel dicht bij Laibach staat – was zelfs heel enthousiast over het project. Maar met de nieuwe, erg conservatieve regering die in 2021 aan de macht kwam, zijn de relaties minder goed. Ivan Novak – de hoofdideoloog van Laibach – zei dat er ‘iets gebeurd is’, zonder verder te specifiëren wat. Toch blijven de gesprekken open, en hoopt Laibach in 2024 in Iran te spelen. De première van ‘Alamut’, die oorspronkelijk in Teheran had moeten plaatsvinden, voltrok zich in september 2022 in Ljubljana, de hoofdstad van Slovenië.
Nu zijn vier nieuwe uitvoeringen aan de gang. Er was een uitvoering in Ljubljana, de hoofdstad van Slovenië waar Laibach vanzelfsprekend zeer populair is. (Wist u trouwens dat Laibach gewoon de Duitse naam is van Ljubljana, en dat het gebruik van de naam in de jaren 80 voor heel wat controverse zorgde?) Maar er was ook een opvoering in Triëst, de Italiaanse stad waar auteur Vladimir Bartol vandaan kwam. Er volgt nog een optreden in de Kroatische hoofdstad Zagreb, waar Laibach een aantal historisch controversiële optredens gedaan heeft. Maar het hoofdoptreden gebeurt vandaan in Frankfurt, want Laibach is te gast op de boekenbeurs aldaar, in het kader van de speciale aandacht die eregast Slovenië er dit jaar geniet. En daarom is ook de Sloveens president Nataša Pirc Musar aanwezig bij deze plechtige vertoning.
Bij het bestellen van een drankje voor het optreden, vertelt de barman dat hij de repetitie gehoord heeft, en dat het erg ‘speciaal’ is. Hij zegt dit op een niet al te positieve toon, hoewel hij eruit ziet alsof hij best wat alternatieve muziek beluisterd heeft. Mij stemt het niet bang. Ik heb al een paar geluidsfragmenten uit de opvoering in Ljubljana gehoord, en weet dat het heel experimenteel zal zijn. Dat blijkt ook meteen in het openingsnummer ‘Overture (Doing The Great Human Experiment)’. Het RTV Slovenia Symphony Orchestra neemt bijna heel het podium in, en trakteert ons op een geluidsbrei van dissonante klanken die best karakteristiek zijn voor de hele avond. De blazers komen van de zijkanten van de zaal binnen, en bewegen al spelend door het publiek richting podium.
In het tweede nummer ‘Secret Garden’ – ik hoop dat jullie begrijpen dat de titels verwijzen naar het verhaal van ‘Alamut’, in dit geval naar de tuinen van de burcht waar Hassan-i Sabbah zijn nepparadijs heeft opgezet – staan ook meteen de Iraanse invloeden in de kijker. Er hebben namelijk twee Iraanse componisten meegewerkt aan het werk: Idin Samimi Mofakham en Nima A. Roshwan. Het orkest wordt geleid door de Iraanse dirigent Navid Gohari. De derde componist is Luka Jamnik, een Sloveen die al vaak muziek geschreven heeft voor Laibach. Ik hoor erg Iraanse klanken, waarvan ik echter niet kan uitmaken of ze van een harp, dulcimer of xylofoon komen.
Maar het meest indrukwekkend is het Iraanse koor, bestaande uit drie vrouwen en één man: het Human-Voice Ensemble uit Teheran. Zij zingen door elkaar heen, deels geïmproviseerd en ook deels gebaseerd op Perzische poëzie van Omar Khayyam en Mahsati Ganjavi. Gezien de grootschalige protesten tegen de religieuze regels in Iran – als gevolg van de moord op Mahsa Amini in 2022, vervolgd omdat ze haar hoofddoek niet correct droeg – vind ik het belangrijk om op te merken dat de dames uit het koor zonder hoofddoek zingen. Ik hoop dat dit geen problemen zal geven bij hun terugkeer, want een Iraanse muurklimster die zonder hoofddoek deelnam aan een sportcompetitie in 2022, verdween bij haar terugkeer een tijdje van de radar.
Hoewel we tot nu toe eerder atmosferische muziek hebben gehad, gaat het er harder aan toe in ‘Fedayeen (The Axe Is Sharpened)’. De harde percussie in combinatie met schallende blazers doet wat terugdenken aan het vroege industriële werk van Laibach in de tweede helft van de jaren 80, toen ze militaristische drums mengden met bombastische symfonische arrangementen. In ‘Transition (Die Sterne über uns sind stumm)’ horen we alweer het Iraans koor. Ik merk hierbij terloops op dat er ook een zeskoppig Sloveens koor deelneemt: het Gallina Women’s Choir.
Laibach hoofdideoloog Ivan Novak vertelde ons in de aanloop naar de vertoning dat de twee meditaties van Hassan-i Sabbah de meest interessante stukken zijn, omdat ze het meest ideologisch getint zijn. Hierin verklaart Hassan-i Sabbah zijn kijk op de wereld. Uiteraard wordt de man vertolkt door oude rot Milan Fras, die achter het orkest op een verhoogje plaatsneemt. ’Meditation I’ handelt over de zoektocht naar waarheid, waarbij de vaststelling is dat we de waarheid enkel door onze zintuigen kunnen waarnemen, maar dat deze zintuigen ons ook vaak misleiden. Conclusie: ‘Niets is waar, alles is geoorloofd’.
In ’War (Every Death Brings A New Victory)’ – de titel verwijst alweer naar hoe Hassan-i Sabbah profijt weet te halen uit de menselijke offers die hij vraagt van zijn fedayeen – komt nog een nieuwe troep naar voren. Een vijftiental accordeonisten van de AccordiOna Disharmocic Cohort komen langzaam langs de trappen van de zaal naar het podium afgedaald, terwijl ze een hoop herrie maken op hun instrumenten. Ik heb nog weinig aandacht besteed aan de prachtige achtergrondprojecties. In dit nummer grijpt Laibach terug naar zijn ‘Sloveense Guernica’, een kunstwerk dat ze lieten maken bij hun plaat ‘We Forge The Future’, het relaas van een concert in het Reina Sofia Museum in Madrid. Het belangrijkste werk uit het museum, de Guernica, werd nagedaan op basis van tekeningen van de Sloveense partizaan Nikolaj Pirnat over zijn strijd in de tweede wereldoorlog, wat tot een erg mooi resultaat leidde dat destijds de cover van de plaat versierde.
In ’The Doors Of Perception’ – de titel is een mooie knipoog naar het gelijknamige boek van Aldous Huxley over zijn ervaringen met drugs – gaat het om de ervaringen van de fedayeen die hasjiesj aangeboden krijgen. U kunt zich zo inbeelden dat de muziek erg psychedelisch klinkt. ‘The Metaverse’ brengt ons de bekende atonale symfonische muziek, maar probeert ook een link te maken naar het heden, want Laibach kondigde al in het begin van het optreden aan dat de geschiedenis zich vandaag herhaalt.
‘Meditation II & Epilog’ sluit het optreden af. Milan Fras neemt nu aan de voorkant van het podium plaats en declameert: ‘Iraniërs, zijn jullie beschaamd over jullie afkomst? (…) Verkiezen jullie buitenlandse heersers?’ Ik dacht eerst dat het hier om een verwijzing ging naar een politieke redevoering, omdat Laibach in het verleden verschillende keren speechen van Tito of Jaruzelski op muziek zette. Maar nadat ik ‘Alamut’ nog eens doorbladerde, wist ik dat het wel degelijk weer op uitspraken van Hassan-i Sabbah uit het boek gebaseerd was.
Het nummer eindigt met de zin ‘we zien elkaar in de hel’. Ook deze zin is uit het boek afkomstig. Als Hassan-i Sabbah een huurmoordenaar naar de vizier van de sultan stuurt, heeft die een brief mee, waarin een in gif gedrenkte dolk zit. Met de dolk zal de krijger de vizier verwonden, en eens deze laatste de brief opent, begrijpt hij alles. De boodschap van de brief: ‘We zien elkaar in de hel’, getekend: Hassan-i Sabbah. De vizier weet dat hij zal sterven door het gif, maar vertelt de krijger de volledige waarheid over Hassan-i Sabbah, en in plaats van de moordenaar ter dood te veroordelen, stuurt hij de krijger weer naar Alamut om wraak te nemen. Niet dat dit lukt, want zoals ik al eerder vermeldde, overtuigt Hassan-i Sabbah de krijger om zelf deel te nemen aan het bedrog dat hij opgezet heeft.
Zo eindigt het stuk, en na afloop neemt Laibach-hoofdideoloog Ivan Novak nog even het woord om alle medewerkers en de aanwezige Sloveense president te bedanken. Ik moet eerlijk zijn: het was een indrukwekkend schouwspel. Maar ik zal u ook niet verbergen dat de enorme Jahrhunderthalle in Frankfurt maar voor een derde gevuld was, goed voor een duizendtal mensen. Laibach had het ongetwijfeld groter gezien. Ik begrijp dat de intussen wat oudere Laibachfans zich niet zomaar op een donderdagavond kunnen vrijmaken voor een internationaal concert. Ze hebben werk en kinderen, en zijn niet meer exclusief toegewijd aan hun favoriete groep.
Dit schouwspel gaat over absolute toewijding. Meer nog: absolute toewijding, tot in de dood, aan ideologieën die ons het paradijs in het vooruitzicht stellen. Een hiernamaals, zoals religieuze ideologieën, of een paradijs op aarde, zoals het fascisme of het communisme ons voorwendden. Daarom is ‘Alamut’ van Vladimir Bartol vandaag nog steeds relevant, en is het goed dat Laibach – dat zijn levenswerk gemaakt heeft van het analyseren van ideologieën en totalitarisme – dit werk tot een prachtige multimedia symfonische performance verwerkt heeft. Het was de bedoeling dat er nu reeds een cd-versie van ‘Alamut’ beschikbaar zou zijn, maar zoals vaker heeft alles wat vertraging opgelopen. Laibach belooft de plaat in de komende maanden uit te brengen. En ik kondig u nu al aan dat u absoluut een exemplaar moet weten te bemachtigen, want wat ik vanavond zag, was uitzonderlijk sterk.
------------------------------------------------------------------------------
Ik wil deze tekst opdragen aan Bas Mercx, ook bekend als Dein Offizier, die op 18 augustus 2023 overleed aan leukemie. Bas was een groot Laibachfan, en schreef ooit een recensie van een Laibachconcert voor Dark Entries. Ik heb veel online gesprekken gehad met Bas, veelal over Laibach, maar ook over de Amerikaanse industrialband Zwaremachine, waarin hij percussie speelde. Kort voor zijn dood vroeg hij me nog om naar het optreden van Zwaremachine te komen in Heerlen in september, in het voorprogramma van Front 242. Bas was erg trots op deze prestatie, en hoewel hij wist dat hij terminaal ziek was, hoopte hij dit optreden nog te kunnen meemaken. Het lot en zijn zware ziekte hebben er anders over beslist. Bas zal een speciale plaats blijven houden in het hart van vrienden en familie, en bij menig Laibach- en Zwaremachinefan.
Ik wil ook Alexander Nym bedanken, die me heel wat informatie over Laibach en 'Alamut' heeft toegestuurd.
Foto: Valter Leban
Geen opmerkingen:
Een reactie posten