Loekasjenko ondanks monsterscore in de knel

In Wit-Rusland heeft zittend president Aleksandr Loekasjenko de verkiezingen gewonnen met 80,23% van de stemmen. Geen echte verrassing voor wie de geschiedenis van het land kent. Sinds hij in 1994 aan de macht kwam, haalde Loekasjenko nooit minder dan 70% van de stemmen, in verkiezingen die steeds erg omstreden waren.

Toch was er hoop dat het deze keer anders zou lopen. Er waren tekenen dat zijn populariteit aan het verminderen was door zijn aanpak van de coronapandemie, die hij een massapsychose noemde, door de strenge maatregelen tegen ‘parasieten’ (werklozen) en de neergaande economie. Het land is ook steeds meer geïsoleerd, zeker nu de relaties met Rusland afkoelen.

Verenigde oppositie

Loekasjenko had het erg bont gemaakt door verschillende tegenkandidaten gevangen te zetten in de aanloop naar de verkiezingen. Dit heeft geleid tot een merkwaardige vereniging van de voornaamste oppositiekandidaten achter Svetlana Tichanovskaja, de vrouw van één van de gevangengenomen oppositiekandidaten. Tichanovskaja voerde campagne rond een minimumprogramma van bevrijding van de politieke gevangenen, terugkeer naar de grondwet van voor 1996 en het houden van nieuwe, vrije verkiezingen.

Tichanovskaja, goed voor 9,9% van de stemmen volgens de officiële uitslag, is de vrouw van Sergei Tichanovski, een dissident bekend om zijn kritisch YouTube-kanaal. Hij wou zich kandidaat stellen, maar zijn kandidatuur werd verworpen door de kiescommissie. Eind mei werd hij gearresteerd op verdenking van het voorbereiden van ernstige schendingen van de openbare orde. Na de arrestatie van haar man besloot Tichanovskaja in zijn plaats deel te nemen aan de verkiezingen. Haar kandidatuur werd wel aanvaard.

Onmiddellijk kreeg ze de steun van twee andere oppositiekandidaten: Viktor Babariko, een voormalig bankier die midden juni gearresteerd werd op verdenking van verduistering en fraude; en Valeri Tsepkalo, een zakenman en ex-ambassadeur die eind juni met zijn kinderen naar Rusland vluchtte na geruchten dat men hem zijn kinderen wou ontnemen.

Nadien vertoonde Tichanovskaja zich met Veronika Tsepkalo, de vrouw van Valeri die haar man intussen gevolgd is richting Rusland, en Maria Kolesnikova, de campagnechef van Babariko die in de dagen voor de verkiezing kort vastgehouden werd. Samen stellen ze zich voor als de drie vrouwen die Loekasjenko uitdagen, de zittende president die gezegd heeft dat het land onmogelijk door een vrouw bestuurd kon worden.

Sovjetnostalgie

De eengemaakte oppositie – Tichanovskaja kreeg nog de steun van verschillende dissidenten en oppositiepartijen – kon evenwel niet opboksen tegen het systeem. Sinds hij in 1994 aan de macht kwam heeft Loekasjenko zijn positie sterk bestendigd. Hij was oorspronkelijk directeur van een kolchoze, een collectieve boerderij. In 1993 werd hij voorzitter van het anti-corruptie-comité van het Wit-Russische Parlement, waarbij hij onder meer toenmalig staatshoofd Stanislaw Sjoesjkevitsj – de man die samen met de Russische president Boris Jeltsin en Oekraïens president Leonid Kravtsjoek de genadeslag gaf aan de ontbindende Sovjet-Unie – beschuldigde van corruptie. Onterecht.

Loekasjensko betreurde de ontbinding van de Sovjet-Unie. Hij was in 1991 het enige parlementslid dat tegen de ontbinding stemde en hij zou er alles aan doen om na zijn verkiezing als president de banden met Rusland te versterken. Economisch verzette hij zich echter tegen de liberale schoktherapie die in Rusland en andere ex-Sovjetstaten gangbaar was.

De overheid bleef de economie beheersen en Loekasjenko wist de industrie te vrijwaren. Bovendien kon hij dankzij de goede relaties met Rusland rekenen op goedkope aanvoer van olie en gas. Waar de inwoners van de omliggende landen in de jaren 90 verarmden, stegen in Wit-Rusland de lonen en de pensioenen.

Autoritair

Daartegenover stond de autoritaire stijl van Loekasjenko. Hij hield in 1995 een referendum dat hem het recht gaf om eenzijdig het parlement te ontbinden. Daarnaast streefde Wit-Rusland naar een economische unie met Rusland en bovenal werd het Russische als nationale taal aangenomen, op gelijke voet met de Wit-Russische taal. Als gevolg hiervan verminderde het aantal scholen en radio- en televisieprogramma’s in het Wit-Russisch. Een aantal parlementsleden verzetten zich tegen het referendum, startten een hongerstaking en werden hardhandig aangepakt.

In 1996 volgde een tweede referendum dat de macht van Loekasjenko aanzienlijk uitbreidde. Hij kreeg onder meer het recht om president te blijven tot 2001. Het conflict met het parlement – dat op een bepaald moment zelfs voorstelde om het ambt van president af te schaffen – escaleerde en bracht Loekasjenko ertoe om de het parlement om te vormen van Opperste Sovjet tot Nationale Vergadering. In die Nationale Vergadering zitten van dan af enkel nog getrouwen van Loekasjenko.

Het hoofd van de verkiezingscomité, Viktor Gonstjar, weigerde de resultaten van het referendum te erkennen. Hij werd opgevolgd door Lidia Yermosjina, die tot op vandaag het zeer omstreden verkiezingscomité leidt. Gonstjar werd één van de felste opposanten van Loekatsjenko. Hij verdween in 1999, samen met Joeri Zacharenko, een voormalig minister die naar de oppositie was overgelopen en Anatoli Krasovski, een zakenman. De verdwijningen zijn onopgehelderd, maar er wordt algemeen van uit gegaan dat de mannen vermoord zijn omwille van hun rol in de oppositie.

Verkiezingen in Wit-Rusland zijn altijd omstreden. In 2006 – Loekasjenko behaalde toen 83% van de stemmen – kwamen jongeren op straat en begonnen aan de ‘Jeansrevolutie’, geïnspireerd door de kleurenrevoluties in verschillende voormalige communistische landen. Na een tijdje te laten bedaren schoot de politie toch in gang en werden honderden gearresteerd. In 2010 behaalde Loekasjenko 79,6% van de stemmen. Tienduizenden betoogden in Minsk en opnieuw werden honderden gearresteerd, onder wie 7 presidentskandidaten en 25 journalisten.

Vriend van Moskou

De macht van Loekasjenko berust voor een belangrijk deel op zijn relatie met Rusland. In 1996 richtten beide landen de Unie van Rusland en Wit-Rusland op. De grenzen werden geopend en de handel floreerde (48% van de buitenlandse handel van Wit-Rusland verloopt met Rusland). In 1999 werd zelfs een verdrag tot oprichting van een Uniestaat ondertekend, met het doel om tot een soort van confederatie te komen. In 2014 was Wit-Rusland één van de stichtende leden van de Euraziatische Economische Unie, een soort EU van voormalige Sovjetrepublieken onder leiding van Rusland.

Maar nadat Poetin president van Rusland werd, bekoelden de relaties. Loekasjenko wou geen marionet zijn van Poetin. Poetin van zijn kant moest tegen een economische crisis vechten, en de goedkope energieleveringen aan Wit-Rusland waren hem een doorn in het oog. In 2004 kwam het voor het eerst tot een ernstig conflict. Poetin draaide de gaskraan dicht, wat niet enkel gevolgen had voor Wit-Rusland maar ook voor West-Europese landen als Duitsland. Uiteindelijk wist Loekasjenko de lage gastarieven te behouden, maar hij moest in ruil belangrijke gasleidingen afstaan aan Rusland.

In 2009 beschuldigde Loekasjenko Poetin ervan om 500 miljoen dollar aangeboden te hebben in ruil voor de erkenning van Abchazië en Zuid-Ossetië – autonome gebieden die officieel deel uitmaken van Georgië, maar onder Russische invloed vallen. Loekasjenko weigerde, maar zou daar later spijt van krijgen. Rusland kondigde een ban af op Wit-Russische melk. Loekasjenko richtte zich naar de EU en het IMF om economische schade te voorkomen. De ban werd snel opgeheven, maar de dreiging herhaalde zich in 2013, 2017 en 2018.

Minsk

De eenzijdige afhankelijkheid van Rusland weegt op Loekasjenko. Hij weigert eveneens de annexatie van de Krim door Rusland te erkennen. Het stelt hem in staat om in 2015 zijn rol van internationale paria te doorbreken door de strijdende partijen van Oekraïne rond de tafel te brengen, samen met de leiders van Rusland, Duitsland en Frankrijk. Het Akkoord van Minsk maakt hem weer een acceptabele gesprekspartner voor het westen.

In 2020 dreigt Loekasjenko zijn voornaamste partner voorgoed te verliezen. Rusland stopt de preferentiële prijzen voor Wit-Rusland en vermindert zijn subsidies. Loekasjenko van zijn kant beschuldigt Poetin ervan om Wit-Rusland te willen innemen. Kers op de taart is de arrestatie in juli van 33 Russische mannen die voor het huurlingenbedrijf Wagner werken. Wit-Rusland beschuldigt hen ervan grootschalige rellen te willen organiseren naar aanleiding van de verkiezingen.

Dreigingen

De verkiezingsoverwinning van Loekasjenko bewijst dat hij de instellingen van zijn land nog stevig in de hand heeft. Intussen wordt zijn macht wel door twee factoren bedreigd. Enerzijds zijn de verkiezingen in het binnenland omstreden en heeft de oppositie in deze verkiezingen blijk gegeven van een ongeziene eendracht.

Opnieuw zijn er protesten en arrestaties, en er wordt zelfs gesproken van een dode. Anderzijds is Wit-Rusland internationaal volledig geïsoleerd, nu de relatie met Rusland en de economische voordelen die ermee gepaard gaan, op een dieptepunt is beland.