Halen de verkiezingen Zimbabwe uit het internationale isolement?

Met Zimbabwe gaat het niet zo goed. De uithaal van de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Condoleezza Rice, die Zimbabwe als een voorpost van de tirannie bestempelde, is slechts de laatste uiting van het internationale isolement waarin het land zich sinds 2002 bevindt. Toen hadden de verkiezingen tot heel wat internationaal protest geleid. Ondertussen ligt de Zimbabwaanse economie in puin, leidt het land onder voedselschaarste en zijn er miljoenen vluchtelingen die de buurlanden trachten te bereiken. Ontwikkelingshulp krijgt Zimbabwe nog nauwelijks omwille van de corrupte reputatie van het bewind. De verkiezingen van maart 2005 bieden een kans om het isolement te doorbreken. Maar kan men een regering die in het verleden alle democratische regels aan de laars lapte, vertrouwen om deze keer vrije verkiezingen te houden?

De politieke en economische situatie in Zimbabwe is sinds 2000 enorm achteruit gegaan. De Movement for Democratic Change (MDC), in 1999 gesticht door vakbondsmilitanten, bedreigde toen voor het eerst de ijzeren greep van de ZANU-PF van president Mugabe. Mugabe verloor een referendum over een grondwetwijziging omwille van de oproep van de MDC om tegen te stemmen en in de parlementsverkiezingen dat jaar haalde de MDC 57 zetels binnen, tegenover 62 voor de ZANU-PF. Ondanks dit resultaat zijn de verkiezingen volgens de MDC niet correct verlopen. Ze diende klachten in over het verloop van de verkiezingen in 37 kiesdistricten, klachten die vandaag nog steeds niet tot één uiteindelijk verdict geleid hebben.

Maar het zijn de gemeentelijke en presidentsverkiezingen van 2002 die Zimbabwe echt geïsoleerd hebben. Naarmate de verkiezingen naderden, nam het geweld tegen MDC-aanhangers toe. De waarnemers van de Europese Unie werden door Mugabe nog voor de verkiezingen naar huis gestuurd. Bij lynchpartijen van oppositieleden bleef de politie afzijdig. In streken waar de oppositie sterk stond, waren de verkiezingen slecht georganiseerd en als klap op de vuurpijl werden een hoop oppositiefiguren gearresteerd. Oppositieleider Tsvangirai kreeg een proces wegens landverraad, maar werd intussen vrijgelaten.

Internationaal protest
De internationale gemeenschap reageerde heftig, des te meer daar de onteigeningen van blank landbouwgebied door de regering tot gewelddadige uitspattingen leidden, waarbij de politie eens te meer afzijdig bleef. De Commonwealth, de unie van voormalige Britse kolonies, schrapte Zimbabwe voor twaalf maanden. Toen de Commonwealth de schrapping in 2003 voor onbepaalde tijd wou verlengen, stapte Zimbabwe uit eigen beweging op.

De Europese Unie besloot na de verkiezingen van 2002 om sancties te nemen tegen Zimbabwe. 95 ZANU-PF-prominenten kregen een visaverbod en hun eigendommen in Europa werden bevroren. Er werd een wapenembargo uitgevaardigd. Europese ontwikkelingshulp werd opgeschort, behalve voor projecten die directe steun naar de bevolking leveren. Het tekenen van belangrijke verdragen werd uitgesteld. Een aantal maatregelen werden in ACP-verband uitgevaardigd. ACP staat voor ‘Afrika, Caribbean & Pacific’ en bundelt een aantal voormalige Europese kolonies die met Europa een samenwerkingsverband afgesloten hebben.

Zimbabwe werd het eerste land dat gesanctioneerd werd in het kader van het akkoord van Cotonou, het akkoord dat door de Europese Unie en de ACP-landen werd ondertekend in 2000 en dat regels voor goed bestuur en democratie inhield. De E.U. nam echter geen economische sancties tegen Zimbabwe, oordelend dat de sancties enkel het regime mochten treffen en niet de bevolking.

ACP
Toen Zimbabwaanse leiders in november 2002 aanwezig wilden zijn op de gezamenlijke zitting van het Europees parlement met vertegenwoordigers van de ACP-landen leidde dit tot een incident. België had voor de gemeenschappelijke vergadering visa’s toegekend aan twee ministers die op de zwarte lijst van de Europese Unie stonden. De voorzitter van de gemeenschappelijke zitting, de Brit Glenys Kinnock, protesteerde fel en verklaarde dat de twee niet toegelaten zouden worden op de zitting. De ACP-landen vreesden dat dit een precedent zou worden waarbij de Europese Unie unilateraal zou beslissen wie ze geschikt zouden achten om de zittingen bij te wonen. De zitting werd uiteindelijk geschorst. Zimbabwe beloofde naderhand om geen personen van de zwarte lijst meer af te vaardigen.

In 2004 dreigde hetzelfde incident zich te herhalen toen Zimbabwe voor de gemeenschappelijke zitting alweer een minister uit de zwarte lijst van de E.U. afvaardigde, Kumbirai Kangai. De christen-democratische fractie dreigde de zitting te boycotten. Uiteindelijk kon de Zimbabwaanse ambassadeur inspringen voor Kangai en vond de zitting gewoon plaats. Binnen de E.U. zijn wel spanningen gerezen tussen Groot-Brittannië en Nederland, voorstanders van een harde aanpak van Zimbabwe, en Frankrijk en Portugal, die een meer soepele aanpak verdedigden.

Geen hulp
Ook de V.N. bekritiseerden de verkiezingen van 2002 bij monde van Kofi Annan en Mary Robinson, de V.N.-commissaris voor mensenrechten. Later, in het rapport ‘Striving for Good Governance in Afrika’ van oktober 2004, bekritiseerde de Economische Commissie voor Afrika van de V.N. het electorale systeem in Zimbabwe, en formuleerde ernstige twijfels bij de wil van de Zimbabwaanse regering om de rechtsstaat te respecteren. In het onlangs verschenen V.N.-rapport ‘Investing in Development’, dat de investeringen wou bepalen om de Millenium-doelstellingen te behalen die in 2000 door wereldleiders vastgelegd werden, wordt Zimbabwe opgenoemd in de lijst van landen die geen grootschalige hulp mogen krijgen omdat ze beticht worden van grove schendingen van de mensenrechten.

Al dat protest lijkt Mugabe niet te deren. Ondanks de kritiek werden wetten gestemd die de werking van de onafhankelijke pers en NGO’s moeilijker maken. Sinds in 2002 een wet is gestemd ter bescherming van de privacy, zijn er meer dan dertig journalisten gearresteerd. De krant The Daily News moest sluiten na een procedurekwestie omtrent de privacywet, die ze voor een rechtbank wou aanvechten.

NGO’s opereren er moeizaam. Buitenlandse NGO’s als Amnesty International zijn er niet meer welkom, en ook buitenlandse steun aan Zimbabwaanse NGO’s is verboden. De regering kan zich middels een speciaal opgerichte NGO-raad rechtstreeks mengen in de werking van de NGO’s.

Zuid-Afrika
Maar Zimbabwe is niet volledig geïsoleerd. Het heeft ook bondgenoten, vooral in Afrika. Landen als Zuid-Afrika en Nigeria aanvaardden wel de verkiezingsuitslag van 2002. De Zuid-Afrikaanse president Mbeki klaagde over de vooringenomenheid van de Commonwealth ten aanzien van Zimbabwe en bekritiseerde ook de sancties die de E.U. uitvaardigde. In Afrika wordt de kritiek op Zimbabwe nogal gemakkelijk geweten aan racisme of neokolonialisme.

Zuid-Afrika is altijd nauw verbonden geweest met Zimbabwe omwille van de gemeenschappelijke strijd tegen de apartheid in de jaren ’60 en ’70. Sinds Zimbabwe in 1980 haar eigen apartheidsregime omver wierp, heeft het geen moeite gespaard om het ANC in Zuid-Afrika te steunen in haar strijd.

Zo valt te verklaren dat de Zuid-Afrikaanse president Thabo Mbeki weinig druk uitoefent op Mugabe, alhoewel iedereen het erover eens is dat een fermere houding van Zuid-Afrika Zimbabwe onmiddellijk tot toegevingen kan dwingen. Mbeki zelf zegt dat hij ‘stille diplomatie’ uitoefent om Zimbabwe respect voor democratische regels bij te brengen.

Maar de crisis in Zimbabwe heeft nu ook gevolgen voor Zuid-Afrika. Zo’n drie miljoen Zimbabwaanse vluchtelingen verblijven momenteel in Zuid-Afrika. Zuid-Afrika en Mozambique nemen nu maatregelen tegen de toestroom van Zimbabwaanse vluchtelingen en beperken hun elektriciteitsleveringen omdat Zimbabwe niet in staat is om haar achterstallige rekeningen te betalen.

Er gaan in Zuid-Afrika steeds meer stemmen op voor een strengere houding ten aanzien van Zimbabwe. De conferentie van Zuid-Afrikaanse katholieke bisschoppen deed een oproep hiertoe en de brutale uitwijzing van een Zuid-Afrikaanse vakbondsdelegatie heeft binnen het ANC veel debat teweeggebracht.

Onafhankelijkheid
Het zag er nochtans goed uit toen Zimbabwe in 1980 onafhankelijk werd. Toen nam de ZANU-PF van Robert Mugabe de macht over van het apartheidsregime van Ian Smith. Onder Smith noemde het land Rhodesië, naar de ontdekkingsreiziger die het land ontdekte, en was het internationaal volledig geïsoleerd geraakt. Een burgeroorlog met zwarte onafhankelijkheidsbewegingen, waaronder die van Mugabe, en een tussenkomst van Groot-Brittannië maakten in 1979 een eind aan 15 jaar apartheidsregime.

Mugabe nam de macht over in een land dat veel mogelijkheden bood. Het land had een florerende tabaksteelt, een goede infrastructuur en een bloeiende landbouw. Begin jaren ’80 had Zimbabwe een economische groei van 5,6% en begon het aan grootschalige sociale projecten, waaronder de expansie van het aantal scholen. Maar tegen eind jaren ’80 vertraagde de groei. De overheidsuitgaven om de sociale projecten en het leger te bekostigen liepen hoog op. In 1990 legt het IMF Zimbabwe een Structureel Aanpassingsprogramma op, maar dat pakte anders uit dan verwacht. De armoede bleef toenemen. In 1994 leefde 40% van de bevolking onder de armoedegrens. In 2002 was dat cijfer opgelopen tot 75%.

Landherverdeling
En dan was er de landshervorming. Tijdens het kolonialisme en het apartheidsregime was de quasi-totaliteit van de landbouwgrond in blanke handen gekomen. Er waren in de jaren ’80 en ’90 herverdelingsprogramma’s geweest, maar desondanks bleef het land voor een groot deel in de handen van blanke landbouwers. Het Lancaster House Agreement, het akkoord dat tot stand was gekomen aan het einde van de onafhankelijkheidsstrijd van Zimbabwe in 1979, beschermde het bezit van blanke boeren en voorzag dat de herverdeling van land gepaard moest gaan met compensaties.

Toen dat akkoord in 1989 op zijn eind kwam, zag de regering zijn kans om een stap verder te gaan in de landhervormingen. De grootgrondbezitters konden nu verplicht onteigend worden, op voorwaarde dat ze gecompenseerd werden. Verschillende internationale actoren waren bereid fondsen vrij te maken om de landhervormingen te financieren.

In 2000 stelde Mugabe een programma voor van onteigeningen zonder compensaties. Mugabe stond onder zware druk van zijn achterban, en daarin vooral van de veteranen van de onafhankelijkheidsoorlog. Critici zeggen dat de landhervormingen ook tot doel hadden om de electorale basis van de ZANU-PF te verstevigen tegen de opkomende MDC. Er wordt Mugabe onder meer verweten dat de herverdeling in de eerste plaats ten voordele kwam van ZANU-PF-leden en veteranen van de onafhankelijkheids-strijd.

Deze veteranen zagen de onteigeningen van land als een voortzetting van hun strijd. Zij koesterden ook wrokgevoelens ten aanzien van de MDC, die in het verleden belastingsverhogingen afgeblokt hadden ten voordele van de veteranen, en een grondwetswijziging hadden tegengehouden die onteigeningen zonder compensatie mogelijk zou maken. Zij speelden een belangrijke rol in de gewelddadige intimidatie van blanke boeren en MDC-aanhangers in 2002.

De landhervorming had catastrofale gevolgen. De voedselproductie bedroeg in 2003-2004 maar 51% van het niveau van 2000. Na de landhervorming was de productie van grootschalige commerciële boerderijen slechts één tiende van de productie in de jaren ’90. Er ontstonden grote voedseltekorten, en Zimbabwe, dat vroeger haar landbouwproducten exporteerde naar heel de regio, moest enorme hoeveelheden voedsel importeren om een hongersnood af te wenden.

Nieuwe verkiezingen
De ZANU-PF van Mugabe schrijft nu nieuwe verkiezingen uit voor maart. Die beslissing is genomen zonder overleg met de oppositie. De ZANU-PF streeft ernaar om een tweederde meerderheid te halen, zodat ze ook de grondwet zou kunnen herschrijven. Na lang aarzelen heeft de belangrijkste oppositiepartij MDC aangekondigd dat ze aan de verkiezingen zou deelnemen. Toch blijft de MDC erbij dat de verkiezingen niet in overeenstemming zijn met de protocollen van de SADC (Southern African Development Community) die Zimbabwe ondertekend heeft. Zo kan de regering alle openbare manifestaties verbieden. Op basis van deze wet werd Ian Makona, de leider van de campagne van MDC, onlangs gearresteerd op een meeting voor de kandidaten van de MDC. Om verdere arrestaties te vermijden gaat de MDC van huis tot huis, en vermijden ze om publieke manifestaties te organiseren. Er zijn ook klachten dat de registratie van kandidaten bemoeilijkt wordt.

Vrije verkiezingen zullen de sociale en economische problemen van Zimbabwe niet oplossen, maar ze zijn wel noodzakelijk om het internationaal isolement te doorbreken en de regering terug legitimiteit te geven. Maar de vraag is natuurlijk in hoeverre deze verkiezingen vrij zullen verlopen. Zimbabwe heeft al aangekondigd dat het de waarnemers uit de Europese Unie en de Verenigde Staten niet zal toelaten. Een rapport van de International Crisis Group stelde dat het best mogelijke resultaat een verkiezing is die ‘correct verloopt op de dag zelf, maar diep wordt ontsierd door de maandenlange ondemocratische praktijken’.